Tim Fransen noemt het het Calimiteitperk, in zijn boek In onze tijd. Jitske Kramer spreekt van Tricky Tijden. De omstandigheden leiden tot angst, stress, depressie, wantrouwen en eenzaamheid. Aan de andere kant, hoe moeilijk het ook te begrijpen is, hebben we ook vertrouwen, hoop, veerkracht en zingeving nodig. Dit zullen we in 2025 (en verder) hard nodig hebben. Jij, jouw omgeving, vrienden, familie en collega’s. Want contact met anderen is misschien wel het belangrijkste ingrediënt tegen de eerdergenoemde bedreigingen.
Carnegie
In het midden van de Tweede Wereldoorlog schreef Dale Carnegie Leven zonder zorgen. Carnegie is de ‘uitvinder’ van het zelfhulpboek. Nog mateloos populair is zijn debuut (uit 1936 alweer): Hoe je vrienden maakt en mensen beïnvloedt. De Verenigde Staten kwam, na deelname aan de Eerste Wereldoorlog en de Spaanse Griep (1918-1920) net uit haar grootste economische depressie (vanaf 1929). Carnegie stelde in Leven zonder zorgen - Hoe je je zorgen, angst en stress overwint een aantal wetmatigheden op om met dit soort situaties om te gaan. Hij beriep zich op de onderzoeken van de eerste generatie psychologen, biografieën van grote leiders, ervaringen van beroemdheden etc. Hij vat de koe snel bij de hoorns: ‘Ons probleem is niet onze onwetendheid, maar ons gebrek aan daadkracht.’ Bij angst, depressie en zo meer gold de magische formule:
1. Vraag jezelf af: ‘Wat is het ergste dat er kan gebeuren?’
2. Bereid jezelf voor het ergste te accepteren als het nodig is.
3. Probeer rustig de situatie te verbeteren voor zover dat mogelijk is.
Een depressie laat zich in twee weken verdrijven.
Tussen 1944 en 2024 is er veel gebeurd. Er is een industrie van therapieën, mindfulnesscentra, en een enorme bak medicatie om depressies, burn-outs, angststoornissen etc. te lijf te gaan. Is het gebrek aan daadkracht ons probleem, of was Carnegie naïef?
Jouw leven in tijden van veranderingen
Het kan zomaar tegenzitten. Er is geen garantie op een gezond leven, een goede baan, een gelukkig gezin of een fijne woning. Daan Heerma van Voss onderzoekt in De bange mens de oorzaak van zijn angsten. Hij beschrijft hoe angst voortkomt uit de constante druk om succesvol te zijn en verantwoordelijkheid te nemen (hij verwijst naar een narcistische generatie), wat zijn eigenwaarde ondermijnt. Heerma van Voss schrijft met relativering en zelfspot, ondanks de impact die de angsten op zijn privéleven hebben.
Journaliste Lisanne van Sadelhoff heeft zelf ervaring met tegenslag die zich, soms in combinatie, aandient. Een ongeluk komt zelden alleen. Ze raakte in een depressie en ontdekte dat de reactie van mensen op tegenslag erg afhankelijk is van de veerkracht die ze hebben. Ze ging in gesprek met mensen die weten hoe dit werkt (wetenschappers, psychiaters) en met mensen die dit proces aan den lijve ervaren hebben. We zullen doorgaan - Een hoopvolle zoektocht naar veerkracht. Is de weerslag daarvan. Mooie doorleefde verhalen, met een paar algemene inzichten over veerkracht (of het vinden daarvan). De take away: doe het met andere mensen, ook als je in de mens bent teleurgesteld. Je bent niet de enige, heel veel anderen hebben het ook moeilijk, tonen veerkracht of hebben de ervaring. Als anderen het kunnen, kun jij het ook. Focus op dingen waar je zelf invloed op hebt. Het is ok om een poosje niet aardig te zijn, boos en verdrietig te zijn. Zoeken naar zingeving is een belangrijk aspect van veerkracht.
Een derde persoonlijk verhaal Goede moed - Pleidooi voor een minder bang bestaan, komt van Tim Hofman. De succesvolle programmamaker laat de keerzijde van zijn succes zien. Angsten die in zijn boek langskomen zijn faalangst (hoe blijf je succesvol?), kwetsbaarheid (nadeel van een publiek figuur), verlatingsangst (o ja relaties) en stilstand (altijd maar moeten groeien, het vorig succes overtreffen). Hofman kreeg te maken met serieuze fysieke bedreigingen naast de al duizenden online bedreigingen. In drie delen Jij en ik, Wij en Om ons heen, zoomt hij in en uit van zijn eigen ervaringen naar maatschappelijke ontwikkelingen. De permanente druk die de maatschappij je op lijkt te leggen. Kwetsbaar voelen mag. Realiseren dat je bang bent, kan je een route geven naar waar die angst vandaan komt. ‘Dus: kop omhoog, blik vooruit, en vol goede moed op weg naar een minder bang bestaan.’ Een positieve en hoopvolle afsluiting van dit boek.
Het begint met jezelf
Er verschijnen dozijnen zelfhulpboeken die je houvast kunnen geven om om te gaan met onzekerheid en angst. Een disclaimer, bij echt grote problemen, mentaal en fysiek, raadpleeg een arts!
Hoe om te gaan met angst - 40 technieken om weer controle over je leven te krijgen van geestelijk gezondheidscounselor James Withey is een behulpzame start als je even het zicht kwijt bent. Ja, er staan open deuren in. Maar als je in staat bent afstand te nemen van jouw probleem ben je al op weg. In de technieken van Withey is angst een valse profeet. Falen, doemdenken, doodsangst en waar de angst zich ook in uit. De auteur heeft veel zelf meegemaakt, depressies, angstaanvallen, trauma’s. Angsten overwinnen gaat in kleine stapjes, afstand leren nemen, een plan maken, jezelf op de schouder durven slaan, rust leren zoeken (Withey doet dat in voor hem onbegrijpelijke Duitse opera’s) en nog veel meer.
Ja, en de werkplek dan. Veel persoonlijk gedoe komt door, van en over werk. Daar brengen we een belangrijk deel van ons leven door. En daarbij horen onzekerheid over je baan, of je het goed doet, pestgedrag en vele andere stressfactoren. En als die stapelen, dan kan het knappen. Jan van der Spoel heeft met 360 graden vertrouwen - De onzichtbare sleutel tot sterke werkrelaties een belangrijk boekje geschreven. Vertrouwen in de maatschappij en de werkomgeving ziet hij als één van de belangrijkste factoren om te verbinden, samen te werken en te communiceren. De auteur introduceert een cirkel met zes principes (Karakter, Consistent Gedrag, Systemen, Psychologische veiligheid, Instinct & identificatie en Competentie) die gezamenlijk bijdragen aan het creëren van veiligheid. Elk segment wordt verder onderverdeeld en uitgediept in vier elementen. Zo gaat het bij psychologische veiligheid bijvoorbeeld over vergevingsgezindheid. Hoe sta je tegenover het maken van fouten door mensen? Het kan ervoor zorgen dat mensen zich vrijer voelen risico’s te nemen. En dat is weer zeer welkom als je moet veranderen, innoveren of je gewoon prettiger wil voelen in je werk en bij je collega’s. Dat vraagt om een cultuur waar je elkaar feedback in plaats van kritiek geeft.
Veel werk over het creëren van psychologische veiligheid is gedaan en gepubliceerd door Amy Edmondson, onder andere in haar recente boek Goed fout. Zo’n klimaat vereist andere vormen van leiderschap (voor anderen zorgen) en management (dingen organiseren). Een werkomgeving met vertrouwen moet het werk van de leider zijn. Een interessant stukje is de aandacht die je aan jezelf mag besteden op dit gebied! Veel managers duiken onvoorbereid en ongeschoold (als manager) in hun rol. 60% van nieuwe managers faalt binnen achttien maanden. (bron: Center for Creative Leadership). En na wat stappen op de ladder nemen je verantwoordelijkheden en risico alleen maar toe. Burn-out klachten liggen al snel op de loer.
Drie professionele brillen
Je kunt op vele manieren naar deze complexe en persoonlijke uitdagingen kijken. Ik geef graag het podium aan een antropologe, een psychiater en een filosoof!
Tricky tijden - Laat je niet gek maken, van antropologe Jitske Kramer beschrijft onze verhouding tot de liminale tijd, een tussentijd dat kenmerkend is voor een overgang. We zitten in een ontwricht systeem waar grenzen wegvallen en onzekerheid en chaos onderdeel worden van ons leven. In deze liminaliteit is ruimte voor grote transformaties, ze verlopen vaak gewelddadig en voelen aan alsof we verdwaald zijn. We zijn omgeven door tricksters, mensen en nieuws dat onze onzekerheden aanwakkert, maar ons ook op het verkeerde been zet en een geruststellende schijnzekerheid voorspiegelt. We moeten nieuwe verhalen, veranderverhalen, bedenken want de oude over neoliberale groei, een vrije markt en technologie die alles oplost werken niet meer. Verhalen over creatie, heroriëntatie en transformatie. Maar ook healing, want we voelen ons verdwaald. En dat begint met één belangrijke realisatie: je bent verdwaald. Erkennen dat je in een verhaal vast zit dat niet langer werkt, is één van de moeilijkste en pijnlijkste dingen om te moeten doen. Dan komt er ruimte om je te oriënteren. Kramer vertelt mooie verhalen rondom hoop en veerkracht. De tips die je in deze liminale gekte de moed overeind kan laten houden: doe het samen, denk en handel kritisch, praat, vraag, reflecteer en neem mentale rust. Laat je door je eigen tricksters niet de moed ontnemen. Mooi boek, Tricky Tijden.
Vincent Dealy is klinisch psycholoog en auteur van Hoe we breken. Hij onderzoekt waarom de ene mens wel om kan gaan met tegenslagen, de ander minder. Het boek raakte mij persoonlijk. Ik werd direct getroffen door een foto van een kast op één van de eerste pagina’s. Een kast zoals je die misschien kent uit het gymlokaal. Op mijn 17de maakte ik een kastsprong die een gescheurde meniscus opleverde aan mijn linkerknie. Met die meniscus en knie is het nooit goed gekomen. Dit boek is meteen een persoonlijk boek geworden. Er scheurde letterlijk iets in mij. Operaties, medicatie, spuiten, braces en na ruim veertig jaar artrose en links en rechts (overbelasting) een slecht gewricht dat mij mijn hele leven achtervolgd heeft. Het weerhield me niet om te reizen, te sporten, maar het was ook niet altijd makkelijk en vanzelfsprekend.
Deary analyseert dat de meeste mensen in hun leven met enige vormen van tegenslag te maken krijgen. We beven. We vertellen onszelf verhalen. De feiten en gebeurtenissen worden episodes in ons leven. Verhalen kunnen ons onderuit halen, maar ze kunnen ons ook helpen leiden en richting geven om te ontsnappen uit het verleden. Er zijn verhalen van mensen die de grootste verschrikkingen overleefd hebben, en daarna enorme menselijkheid hebben getoond. In het tweede deel, Breken, analyseert Deary waarom we oververmoeid, uitgeblust en uitgeleefd raken. We breken doordat we een te kleine wereld bewonen. Hij analyseert diepgaand waar onze angsten vandaan komen. Therapieën komen langs aan de hand van drie casuïstieken, cliënten die Deary behandeld heeft. Een boek dat vraagt om rustige (zelf)studie.
Het laatste beschouwende woord is aan de filosoof. Veerkracht en hoop zijn al langsgekomen. En de bron van beiden, zingeving, hoe staat het daarmee? Ben Kuiken heeft Het ZINnigste boek dat je ooit zult lezen geschreven. Over het nut van zingeving en de rol die de markt, onze harde omgeving, daarin is gaan spelen. Vrouwen die op basis van beelden in sociale media een afkeer van hun lichaam ontwikkelen en aan anorexia gaan lijden. Deze vrouwen vertellen zichzelf ook een verhaal over hun lichaam, maar geen goed verhaal. Een goed verhaal maakt zin en geeft richting. Kuiken voert de lezer even makkelijk langs de grote filosofen als Nietzsche en Kierkegaard, als langs de verbaasde Alice in Wonderland van Lewis Carroll en K., de hoofdpersoon in Het Proces van Franz Kafka. Twee mensen die verdwaald zijn en zin proberen te vinden in een nieuwe onbekende werkelijkheid. We moeten leren de zin weer uit onszelf te halen. Een beetje terug naar gemeenschap, de meent. De bloeiende sociale ruimte waar ik ook om een ander gaf. Zin die richting geeft.
Ik sluit af met één van de mooiste en toepasselijkste citaten die ik ben tegengekomen op deze leesreis: ‘Het leven wordt voorwaarts geleefd, maar achterwaarts begrepen’, schreef Sören Kierkegaard. Vertel jezelf en je naasten het komend jaar mooie, positieve verhalen. Niets houdt je tegen!
Over Bertrand Weegenaar
Bertrand Weegenaar is als hogeschooldocent HBO-ICT werkzaam op Windesheim. Zijn voorliefde ligt bij de onderwerpen strategie, marketing, geschiedenis; biografieën en internet; e-business.
