De huidige tijd is er een van paradoxen. Onze welvaart is uitzonderlijk hoog, maar de problemen in de wereld zijn ook ongekend. Dat draagt bij aan cynisme, pessimisme en wantrouwen. Rob Wijnberg onderzoekt in Voor ieder wat waars de maatschappelijke gemoedstoestand in verschillende tijdvakken in de geschiedenis. In het heden ziet hij een ontluikend perspectief van waarheid als weefsel.
Geschiedenislessen beginnend bij de Oudheid
Wijnbergs analyse begint bij de Oudheid. Plato’s onderscheid tussen de aardse schijnwerkelijkheid en de pure hemelse werkelijkheid domineert lange tijd het denken en is doorgevoerd in de grote religies, Christendom en Islam. Waarheid was ‘iets van boven’, waar gewone mensen geen toegang toe hadden. Informatie was beperkt en in de samenleving bestond het geloof in vooruitgang nog niet. Nieuwsgierigheid werd ontmoedigd. Kijk maar hoe het met Socrates is afgelopen. De dominante gemoedstoestand was hoop op verlossing.
geloof in vooruitgang
Deze passieve periode komt ten einde met de Verlichting, en de ontdekking van de wetenschappelijke methode door René Descartes. De rede, ons rationele denken, was de manier om de objectieve werkelijkheid te doorgronden. De maatschappelijke toestand werd gekenmerkt door een groot geloof in vooruitgang. Geschiedenis had een richting. De mens stond aan het roer van de veranderende tijd. Maatschappelijk onrecht en beroerde levensomstandigheden waren niet onontkoombaar. De wetenschap bood kennis van de wereld en handvatten voor een beter leven. Het leven werd gemakkelijker, gezonder en geïnformeerder. Mensen lazen de krant. Met radio, film en televisie ontstonden er massamedia.
Toe-eigening van waarheid
De fossiele energie die het leven zo veel gemakkelijker had gemaakt, droeg ook bij aan de gruwelijkheden van twee wereldoorlogen. Het geloof in vooruitgang en grote verhalen werd daarmee de grond in geboord. De maatschappelijke toestand zwaaide om van optimistisch naar sceptisch en ironisch. Het ideaal over waarheid werd emanciperend. Ieder van ons heeft de mogelijkheid om zich te bevrijden van een collectieve waarheidsbeleving. Waarheid is een eigen keuze geworden. We eigenen ons het toe. Waarheid draaide steeds meer om het ik, wat kan leiden tot verdeeldheid.
Wantrouwende samenleving
In de neoliberale tijd draait alles om consumeren en geld verdienen. Moderne consumenten willen alles ‘instant’ en ‘on demand’. Informatie gaat niet om waarheid, maar om clicks en de bevestiging van ons zelfbeeld. Het verdienmodel van nieuws is het trekken van aandacht. Wijnberg geeft een interessante uitwerking van de relatie tussen nieuwsmedia en populisten. Nieuwsmedia hanteren een sceptische houding tegenover de macht. Dat kan tot goede journalistiek leiden. Maar met gemakkelijke nieuwsformats draait het vooral om de aandacht trekken met shockerende berichten waar verontwaardigd op wordt gereageerd. Zelfs een serieus nieuwsprogramma als Nieuwsuur is cynisch en argwanend in zijn interviews met politici, en wordt er nog voor beloond ook. Het verkiezingsinterview van Jeroen Wollaars met Wopke Hoekstra bijvoorbeeld, won in 2021 de Sonja Barend Award... Niet gek dat steeds meer mensen het systeem wantrouwen en hun oor te luisteren leggen bij populisten die ons vertellen dat de macht niet te vertrouwen is.
Een ander verhaal
De wantrouwende samenleving lijkt op dit moment de dominante maatschappelijke gemoedstoestand. Maar gelukkig lonkt er een nieuwe gemoedstoestand aan de horizon. Een perspectief dat aanhaakt op onze fundamentele identiteit als mens. Wij zijn namelijk een van de meest sociale, coöperatieve diersoorten op aarde. Dit waardevolle mensbeeld heeft door de eeuwen heen maar weinig aandacht heeft gekregen. Wijnberg prijst onze afhankelijkheid en samenwerking, de ruimte van de gemeenschap om keuzes te maken, solidariteit als voorwaarde voor succes, en kennis en informatie als publieke goederen en die de basis vormen van een gemeenschappelijke realiteit. De voorbeelden ter illustratie van dit mensbeeld haalt hij uit de verhalen van zijn collega’s bij de Correspondent. De uitgelichte verhalen zijn hoopvol, maar ook wat eendimensionaal. De energietransitie als een uiterst succesvol zonnepanelenfeest. Het verhaal van de transitie van de industrie moet alleen nog worden geschreven. Minder agressie op straat en in de publieke ruimte... Vraag dat maar aan hulpverleners en NS-personeel.
Zichtbare en onzichtbare afhankelijkheid
Het verhaal van waarheid als weefsel had wat mij betreft nog wat verder kunnen worden uitgewerkt. Het gedachtegoed is sterk en resoneert in veel andere verhalen van allerlei auteurs. De mensheid als onderdeel van het web van het leven. De ecologie als een netwerk van samenwerkende soorten. De vooruitgang die ontstaat door de vele mensen die zich inzetten om de wereld een stukje beter en mooier te maken. Een verhaal van vertrouwen en samenwerken. Inderdaad, een verhaal dat we samen schrijven. Wijnberg heeft een sterke analyse afgeleverd met een mooi en hoopvol perspectief op de toekomst.
Over Freija van Duijne
Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.
