De waarde van het nieuwe boek van Kets de Vries zit niet in zijn visie op managers of in zijn kennis als managementdenker. Hij heeft zich in dit boek toegelegd op het ontleden van de menselijke natuur en die is bij (top-)managers niet wezenlijk anders dan bij andere mensen. Zij zullen hoogstens bepaalde eigenschappen of drijfveren in verhevigde vorm vertonen, zoals de zucht naar erkenning en het streven naar geluk. Dat zijn terugkerende thema’s in het boek, waar Kets de Vries zijn psychoanalytische kant ruim baan geeft. De ondertitel van Seks & Geld, Geluk & Dood, ‘mijmeringen uit het ondergrondse’, verwijst naar het boek van Fjodor Dostojevski, ‘Aantekeningen uit het ondergrondse’. Kets de Vries omschrijft dit boek als ‘de hartstochtelijke biecht van een lijdend mens, het genadeloze zelfonderzoek van een gekwelde ziel’. Over zijn ambitie laat Kets de Vries dus geen misverstanden bestaan.
Behalve als managementdenker heeft Kets de Vries naam gemaakt als coach en begeleider van topmanagers. Door zijn achtergrond als econoom en managementonderzoeker kan hij deze topmanagers aanspreken in hun eigen taal, maar als psychoanalyticus kan hij ze ook confronteren met de achtergronden van hun handelswijze. Hij signaleert dat deze groep vaak wordt omringd door een contingent ‘ja-knikkers’, waardoor ze losraken van de werkelijkheid. In zijn praktijk confronteert hij ze met hun problemen en probeert hij hulp te bieden. Niet door panklare antwoorden te bieden, maar door ze op weg te helpen. Als psychoanalyticus weet Kets de Vries dat het ontkennen van problemen grote gevaren met zich mee kan brengen: het gaat hem om het zelfonderzoek en de lering die de topmanagers daaruit kunnen trekken.
Kets de Vries laat zich in zijn boek kennen als volbloed analyticus. Daarin zit misschien wel het grootste verschil met Dostojevski: waar een romanschrijver emoties oproept door zijn verhaal (‘Show, don’t tell’), volgt Kets de Vries meestal de omgekeerde weg. Dat is moedig, want de onderwerpen waarover hij schrijft, seks, geld, geluk en dood, werken normaal gesproken als een magneet op clichés. Die gaat hij ook niet uit de weg: door de weloverwogen manier waarop hij de menselijke natuur ontleedt, maakt hij ze wel onschadelijk.
Kets de Vries presenteert de essays nadrukkelijk als de bundeling van zijn eigen ervaringen en zijn kennis, soms opgedaan door de vele studie die hij heeft verricht, soms ook van de managers die hij heeft begeleid. In die zin is dit boek ook te beschouwen als zijn eigen zelfonderzoek. Het gaat hem om de ‘praxis’, waarmee hij doelt op ‘actie in combinatie met reflectie’, oftewel leren van wat we doen. Hij is geen man voor managementsystemen, maar een denker die zich het meest uitgedaagd voelt wanneer hij vragen krijgt voorgelegd waarop hij het antwoord schuldig moet blijven. ‘Vragen dwingen tot dieper nadenken en overpeinzen’, schrijft hij. ‘Vragen zijn een uitnodiging tot een gesprek, de Koninklijke weg naar inzicht en een nieuw leerproces. Alleen antwoorden geven, is de beste manier om het leerproces een halt toe te roepen.’
Deze houding heeft tot een rijk en intelligent boek geleid, met een zeldzaam brede scope. Kets de Vries is geen groot stilist, maar heeft zijn best gedaan het boek wat leesbaarder te maken dan zijn academisch werk, onder andere door verwijzingen naar ander wetenschappelijk werk te schrappen. Helemaal zonder ankers durft de schrijver echter niet: het aantal citaten van schrijvers, wetenschappers en kunstenaars (‘Aeschylus schreef…, de Spaanse dichter Calderon de la Barca was het hiermee eens…, zoals Einstein eens gezegd heeft’, etc.) is, hoe toepasselijk ze ook zijn, nogal uit de hand gelopen.
Kets de Vries laat zich vooral kennen als een onderzoeker. Net als in eerder werk komt hij uiteindelijk terecht bij de waarde van authenticiteit, een begrip dat draait om ‘eerlijk, waarachtig zijn tegenover mezelf en anderen, mijn eigen waarden en normen trouwen blijven en het gevoel ervaren dat wat ik doe, zinvol is.’ Zingeving is de beste remedie tegen een leeg bestaan, is zijn overtuiging. En dat komt je niet zomaar aanwaaien. ‘Betekenis moet in ons leven ingebouwd worden.’
Als hij al een les voor topmanagers heeft, is het dat zij ernaar moeten streven een ‘authentizotische’ organisatie op te bouwen, een begrip dat Kets de Vries heeft samengesteld uit de Griekse woorden authentikos (authentiek) en zotikos (essentieel voor het leven). Authenticiteit staat voor een overtuigende en verbindende visie op de visie, missie, cultuur en structuur van organisaties, zotikos staat voor de manier waarop mensen energie putten uit hun werk. Het zijn voorwaarden die bijdragen aan het menselijk geluk en daardoor ook aan een beter resultaat, betoogt Kets de Vries. Wanneer zij zich gelukkig voelen in hun werk, zullen mensen zich meer inzetten. En omgekeerd heeft dat weer een positief effect op het geluksgevoel bij de werknemers: een zinvol leven is ondenkbaar zonder zinvol werk.
Wie een beter inzicht wil verkrijgen in hoe deze mechanismen werken, doet er goed aan Seks & Geld, Geluk & Dood te lezen.
Over Hans van der Klis
Hans van der Klis is freelance journalist. Hij schrijft regelmatig artikelen voor Managementboek.
