Handboek Juridische aspecten van werken met BIM

Voorwoord v

1 Inleiding 1
1.1 Digitaal ontwerpen en bouwen 1
1.2 Fases in het bouwproces 3
1.3 De eilanden in het bouwproces en complexiteit van het proces en de rechtsverhoudingen 5
1.4 Bouwprocesintegratie - informatie delen in de keten 7
1.5 De opzet van dit boek - leeswijzer 8

2 Wat is BIM? 11
2.1 Inleiding 11
2.2 Wat is BIM? 11
2.2.1 BIM als informatiemodel 15
2.2.2 BIM als samenwerkingstool 15
2.2.3 BIM is niet (alleen) een 3D-model 16
2.2.4 BIM is data 17
2.2.5 BIM is geen Integrated Project Delivery of Systems Engineering 18
2.3 Wat kan (met) BIM? 20
2.3.1 BIM toepassingen 21
2.3.2 BIM-levels 22
2.3.3 Verschillende BIM-modellen 24
2.3.3.1 Aggregate BIM, federated model, view model en coördinatie-model 25
2.3.3.2 Aspect- of disciplinemodellen 25
2.3.3.3 Eindmodel 26
2.3.4 Common Data Environment (CDE) 27
2.3.5 Controle door middel van clashen 28
2.3.6 Andere controlemogelijkheden 30
2.4 Open standaarden 30
2.4.1 Wat zijn open standaarden? 31
2.4.2 Wat is Open BIM? 32
2.4.3 Atlas van Open BIM Standaarden 33
2.4.3.1 VISI 34
2.4.3.2 IFC (Industry Foundation Classes) 36
2.4.3.3 COINS 37
2.4.3.4 SALES 37
2.4.3.5 NL/SfB en ETIM 38
2.4.3.6 GB-CAS en NLCS 38
2.4.3.7 IMGeo en CityGML 39
2.4.3.8 CB-NL 39
2.4.4 Internationale open standaarden en buildingSMART 40
2.4.4.1 IFD (International Framework for Dictionaries) 41
2.4.4.2 BCF (BIM Collaboration Format) 41
2.5 Voordelen van BIM 42

3 Veranderingen op proces- en productniveau 45
3.1 Inleiding 45
3.2 Een nieuw product 46
3.2.1 Onderscheid data, informatie en kennis 48
3.2.2 Data, informatie en kennis als product 50
3.2.3 Het belang van accurate informatie en toegang tot informatie 52
3.3 Een nieuw proces 54
3.3.1 Met nieuwe techniek 54
3.3.2 Met nieuwe aandachtgebieden 55
3.3.2.1 Coördinatie 56
3.3.2.2 Communicatie en informatie 57
3.3.2.3 Controle 58
3.3.3 Met nieuwe rollen en functies 58
3.3.4 Verregaande verandering van de rol van de aannemer? 59
3.4 Conclusies 61

4 Naar een andere samenwerking en een ander juridisch kader met BIM 63
4.1 Inleiding 63
4.2 BIM en geïntegreerd werken 63
4.3 BIM en echt geïntegreerd werken: allianties 65
4.4 BIM en gecoördineerd werken 66
4.4.1 Bouwteam 67
4.4.2 Ketensamenwerking 69
4.4.3 Contractengroep en contractuele netwerken 70
4.5 BIM en de traditionele werkwijze 72
4.6 Risico’s van BIM en niet-geïntegreerd werken 72
4.7 Samenwerkingsclusters bij werken met BIM 73
4.7.1 Vorm 1: Volledig gesegregeerd 75
4.7.2 Vorm 2: Ontwerpteam geïntegreerd 77
4.7.3 Vorm 3: Bouwteam-samenwerking 79
4.7.4 Vorm 4: Bouw- en ontwerpproces geïntegreerd 80
4.7.5 Vorm 5: Bouw, ontwerp en onderhoud en/of exploitatie geïntegreerd 81
4.7.6 Slot 81
4.8 Levering van BIM-product 81
4.9 Conclusies: de samenwerking en de juridische vormgeving ervan 84

5 Bestaande afsprakenkaders voor werken met BIM 89
5.1 Inleiding 89
5.2 Informatieleveringsspecificatie (ILS) 89
5.2.1 Eisen in een ILS 90
5.2.2 Soorten ILS-en 92
5.2.3 BIM Basis ILS van het BIM Loket 94
5.2.3.1 Uitwisselingsstandaard, afspraken over structuur en objectinformatie 95
5.2.3.2 De praktijk en de afspraken in het Basis ILS 99
5.2.4 De ILS van Rijkswaterstaat 99
5.2.4.1 Rijkswaterstaat en bouwen met BIM 100
5.2.4.2 Schets van de inhoud van de Rijkswaterstaat ILS 101
5.2.4.3 COINS en VISI 102
5.2.4.4 Objectentypenbibliotheek (OTL) en Configuratie Management Database (CMDB) 102
5.2.4.5 BIM-dataroom 104
5.2.4.6 Datastroom 105
5.2.5 BIM Norm Rijksvastgoedbedrijf (RVB BIM Norm) 105
5.2.5.1 Inhoud van de norm 106
5.2.6 ILS Ontwerp & Engineering 107
5.3 Protocollen 108
5.3.1 Wat is een protocol en wat is een uitvoeringsplan? 109
5.3.2 Nationaal Model BIM Protocol 110
5.3.3 Model BIM Protocol 2.0 111
5.3.4 Aedes BIM Protocol 112
5.4 BIM Uitvoeringsplan - Het Nationaal Model BIM Uitvoeringsplan 114
5.5 Internationale normen 115
5.5.1 ISO 19650-1:2018 115
5.5.2 CEN en NEN 116
5.6 Bestaande bouwcontractmodellen 117
5.7 Britse documenten 117
5.7.1 Brits model Employer’s Information Requirement (EIR) 117
5.7.2 CIC BIM Protocol 118
5.7.3 UK BIM Framework Information Protocol 119
5.7.4 Britse BIM Execution Plan 120
5.7.5 PAS-documenten 120
5.7.6 Angelsaksische contractmodellen en BIM 121
5.8 Informatiebronnen: Checklist, Kenniskaarten, Handboek en Blauwdruk 122
5.8.1 Nationaal BIM Protocol Checklist 123
5.8.2 BIR kenniskaarten 123
5.8.3 Nationaal BIM Handboek 123
5.8.4 TNO ‘Blauwdruk (juridische) afspraken voor samenwerken in projecten met BIM’ 124

6 Juridische vormgeving van de afspraken omtrent BIM 125
6.1 Inleiding 125
6.2 Wat moeten partijen vastleggen 126
6.2.1 Wat moeten partijen vastleggen bij werken met BIM 127
6.3 Wanneer: vóóraf afspraken maken 129
6.3.1 Proactief contracteren 129
6.3.2 Proactief contracteren praktisch vormgegeven 131
6.3.2.1 De modellen KetenSamenWerking en proactief contracteren 131
6.3.2.2 De NEC User Guides en proactief contracteren 131
6.3.2.3 De DNR 2011 en proactief contracteren 131
6.3.2.4 Het ILS O&E en proactief contracteren 135
6.3.2.5 Aanbesteden van een BIM-opdracht en proactief contracteren 135
6.4 Met wie wordt de overeenkomst gesloten en waar ziet de overeenkomst op 138
6.4.1 Opnemen van projectgegevens 139
6.5 Omschrijving van het werk en de werkzaamheden: de kernbepalingen 141
6.5.1 Informatieplicht van de opdrachtgever 141
6.5.2 Omschrijving van de BIM-component onder de DNR 2011 142
6.5.3 Omschrijving van de BIM-component onder de UAV 2012 147
6.5.3.1 BIM-eisen in het bestek 148
6.5.3.2 BIM-eisen in het bestek: een voorbeeld (gemeente Amsterdam) 149
6.5.4 Omschrijving van de BIM-component onder de UAV-GC 2005 150
6.5.4.1 BIM-eisen onder de UAV-GC 2005 153
6.5.4.2 Voorbeeld van BIM-eisen onder de UAV-GC 2005 ( Gemeente Amsterdam) 154
6.5.4.3 Conclusies 155
6.5.5 Omschrijving van de BIM-werkzaamheden in het DBFM contract
van Rijkswaterstaat 156
6.5.6 Omschrijving van de BIM-werkzaamheden in de bouwteamovereenkomst 157
6.5.6.1 VGBouw Model Bouwteamovereenkomst 1992 157
6.5.6.2 Model Bouwteam DG 2020 159
6.5.7 Het Nationaal Model BIM Protocol 159
6.6 Verbinden van documenten en afspraken 161
6.7 Afstemmen en doorleggen van verplichtingen: back-to-back 162
6.8 Projectteamovereenkomsten of coördinatieovereenkomsten 164
6.9 Conclusies 164

7 Kwalificatie, status, rangorde en uitleg 165
7.1 Inleiding 165
7.2 Kwalificatie van de overeenkomst 165
7.2.1 Kwalificatie van de overeenkomst tot het verrichten van BIM-werkzaamheden 166
7.2.2 Kwalificatie van de opdracht tot levering van het BIM-model of BIM-data 168
7.2.2.1 BIM-model of BIM-data als zaak in de zin van art. 3:2 BW. 168
7.2.2.2 Goederenrechtelijke benadering van data en digitale objecten 170
7.2.2.3 Jurisprudentie met betrekking tot data en data-objecten 173
7.2.2.4 De overeenkomst tot levering van een BIM-model als koop? 176
7.2.2.5 De overeenkomst tot levering van een BIM-model als aanneming van werk? 176
7.2.2.6 De overeenkomst tot levering van een BIM-model van overeenkomst van opdracht? 177
7.2.3 Kwalificatie van de overeenkomst met betrekking tot zowel de levering van een fysiek bouwwerk alsook een BIM-component 178
7.2.3.1 Ontwerp en uitvoering in één hand 178
7.2.3.2 BIM-werkzaamheden en uitvoering in één hand 180
7.3 Status van protocollen en uitvoeringsplannen 182
7.4 Rangorde 184
7.5 Uitleg 184

8 Taalgebruik, definiëring, doel en ­samenwerkingsbeginselen 189
8.1 Inleiding 189
8.2 Duidelijk taalgebruik 189
8.2.1 Eenvoudig is niet altijd duidelijk 191
8.2.2 Wenken voor duidelijk taalgebruik 193
8.3 Definities en terminologie 194
8.3.1 Definities en BIM: de praktijk 195
8.3.2 Uitgangspunten bij een goede definitielijst 197
8.3.3 Definities in BIM: een eerste aanzet 198
8.4 Vastleggen van het doel 202
8.4.1 Doel van het project of doel van de samenwerking 203
8.4.2 Doel van het BIM of het Bimmen 206
8.4.3 BIM-doelen: praktisch uitgewerkt 207
8.5 Opnemen van samenwerkings- of kernbeginselen 210
8.5.1 Samenwerking en de Modelcontracten KetenSamenWerking 211
8.5.2 NEC en samenwerkingsbepalingen 214
8.5.3 BIM en samenwerkingsbepalingen 216
8.5.4 BIM Protocol en samenwerkingsbepalingen 218

9 De technische BIM-eisen 221
9.1 Inleiding 221
9.2 Soorten technische BIM-eisen: wat en hoe 222
9.3 Wijze van specifiëren van de technische eisen 224
9.3.1 Technisch specificeren van de BIM-eisen 226
9.3.2 Functioneel specificeren van de BIM-eisen 227
9.3.3 Mix functioneel en technisch van de gehele opdracht 228
9.3.4 Hoe te specificeren bij werken met BIM 229
9.4 Proportionele BIM eisen stellen 231
9.5 Technische (basis)uitgangspunten 232
9.5.1 Uitwisselen van informatie 233
9.5.2 Nulpunt 233
9.5.3 Bestandnamen 233
9.5.4 Classificatie en Codering, bouwlaagindeling en ruimtenummers 234
9.5.5 Modelleerafspraken 235
9.6 Common Data Environment 236
9.6.1 Rijkswaterstaat en hun CDE 237
9.6.2 Toegang tot de CDE: Trant vs Mott McDonald 237
9.6.3 Juridische aspecten van toegang tot een CDE: medewerkingsplicht opdrachtgever 239
9.6.4 Aanbeveling met betrekking tot de juridische vormgeving van de eisen rond de CDE 240
9.7 Hardware, software, ICT infrastructuur, veiligheid en archivering 240
9.7.1 Software 240
9.7.2 Beveiliging 241
9.7.3 Archivering 242

10 Coördinatie: organisatie en juridisch kader 243
10.1 Inleiding 243
10.2 Coördinatie en het BIM proces - inleiding 245
10.2.1 Onderlinge afhankelijkheid en BIM 246
10.2.2 Doel 248
10.2.3 Het belang van coördinatie bij werken met BIM 249
10.3 ‘Expertise coordination practices’ en ‘dialogic coordination practices’ 251
10.3.1 Expertise coordination practices en dialogic coordination en BIM 252
10.4 Impliciete en expliciete coördinatie 252
10.4.1 Impliciete en expliciete coördinatie en BIM 253
10.5 Het organisatorische perspectief op coördinatie 253
10.5.1 Organisatorisch perspectief op coördinatie en BIM 255
10.6 Theorie van coördinatiemethoden en -activiteiten 256
10.6.1 Coördinatiemethoden en -activiteiten en BIM 258
10.7 Juridische aspecten van coördinatie en BIM 259
10.7.1 Coördinatietaken beleggen 259
10.7.2 Centrale rol voor coördinatie van het geheel 261
10.7.3 Wie moet de centrale coördinatie ter hand nemen 262

11 Coördinatie van de BIM-taken bij bilaterale overeenkomsten 265
11.1 Inleiding 265
11.2 BIM-coördinatie onder de DNR 2011 266
11.2.1 Omvang van de opdracht 267
11.2.2 BIM-eisen afkomstig van de opdrachtgever 268
11.2.2.1 Vooronderzoek ten aanzien van de omvang van de BIM opdracht 269
11.2.3 Tijdschema en fasering 270
11.2.4 Optreden namens de opdrachtgever 270
11.2.5 Kwaliteitszorg ten aanzien van het BIM 272
11.2.6 Kennis en kunde van de adviseur ten aanzien van BIM-werkzaamheden 272
11.2.7 Communicatie ten aanzien van de BIM-coördinatie-opdracht 273
11.2.8 Derden-adviseurs voor het BIM 274
11.3 BIM en coördinatie onder de UAV 2012 276
11.3.1 Coördinatie bij BIM-nevenaanneming onder de UAV 2012 door de BIM-directie 276
11.3.2 Coördinatie door één van de nevenaannemers 278
11.3.3 Coördinatie bij BIM en onderaanneming 279
11.4 BIM coördinatie in het Bouwteam 279
11.5 Coördinatie van BIM-taken met behulp van een coördinatieovereenkomst 281
11.5.1 VGBouw Model Uitvoeringscoördinatie-overeenkomst 282
11.5.2 BIM coördinatieovereenkomsten: Protocollen en Uitvoeringsplannen 284

12 Praktische uitwerking coördinatie: ­taakverdeling, workflow en informatieleveringen 287
12.1 Inleiding 287
12.2 Taakverdeling 287
12.2.1 De verdeling van BIM-taken 289
12.2.1.1 TNO Blauwdruk BIM-taken 289
12.2.1.2 ISO 19650-1 BIM taken 291
12.2.2 Functies en rollen 292
12.2.2.1 Functies en rollen in bestaande documenten 295
12.2.2.2 De BIM regisseur in de nationale modellen 296
12.2.3 BIM competenties 297
12.2.4 BIM-functies contracteren onder de DNR 2011 298
12.3 Workflow schema 298
12.3.1 Nederlandse documenten en workflow 298
12.3.2 De CDE als onderdeel van het werkproces 299
12.3.3 Wie is verantwoordelijk voor het opstellen van het workflow schema 300
12.4 Data of informatie-leveringen 301
12.4.1 UAV 2012 en informatieleveringen 303
12.4.2 UAV-GC 2005 en informatieleveringen 303
12.4.3 DNR 2011 en informatieleveringen 303
12.4.3.1 Tijdschema en planning 304
12.4.3.2 Eindlevering BIM-model 306
12.4.3.3 Bewaarplicht 306
12.4.4 Bouwteam overeenkomst en informatieleveringen 307
12.4.5 Bestaande BIM-documenten en informatieleveringen 308

13 Controle van de BIM-werkzaamheden 309
13.1 Inleiding 309
13.1.1 Oorzaken van ontbreken van controle en oplossingen daarvoor 310
13.2 Wat controleren 311
13.2.1 Raakvlakrisico’s 311
13.2.2 Oorzaken raakvlakrisico’s en het beperken ervan 312
13.3 Vorm en moment van controle 314
13.4 Wie controleert 314
13.4.1 Belang van verantwoordelijkheid voor controle 314
13.4.2 Controle binnen het BIM team 315
13.4.3 Controle door de opdrachtgever 318
13.5 Ongewenste neveneffecten van controle 319

14 Communicatie: Informatie- en waarschuwingsplichten 321
14.1 Inleiding 321
14.2 Vormen van communicatie 322
14.2.1 Formele en informele communicatie 322
14.2.2 Formele en informele communicatie bij werken met BIM 322
14.2.3 Synchrone en asynchrone communicatie 323
14.2.4 Synchrone en asynchrone communicatie bij BIM 323
14.3 Oorzaken van communicatieproblemen 324
14.4 Juridische oplossingen voor communicatieproblemen 326
14.5 Communicatie- en informatieplichten in het bouwrecht 329
14.5.1 DNR 2011 329
14.5.2 UAV 2012 331
14.5.3 De UAV-GC 2005 332
14.5.4 VGBouw Model Uitvoeringscoördinatie-overeenkomst 333
14.5.5 VGBouw Model Bouwteamovereenkomst 334
14.6 Communicatie- en informatieplichten bij en in BIM 336
14.6.1 Communicatiemomenten en te overleggen informatie vooraf vastleggen 338
14.6.2 Samenkomen en overleggen 339
14.6.3 Digitaal communiceren 339
14.7 Waarschuwingsplichten van de aannemer 340
14.7.1 Data, informatie en kennis 341
14.7.2 De waarschuwingsplicht van art. 7:754 BW 341
14.7.3 Waarschuwingsplichten bij werken met BIM 345
14.7.3.1 De deskundigheid van de aannemer en BIM 345
14.7.3.2 De evidentie van de fout en BIM 346
14.7.3.3 Deskundigheid aan de zijde van de opdrachtgever en BIM 347
14.7.3.4 Conclusies waarschuwingsplicht 349
14.8 Conclusie communicatie en BIM en de bestaande bouwcontractmodellen 349

15 Ontwerpverantwoordelijkheid, ­aansprakelijkheid voor ontwerpfouten en BIM 351
15.1 Inleiding 351
15.2 Gezamenlijk ontwerpen in en met BIM 354
15.3 Omvang van de prestatieplicht en kwaliteitsmaatstaf 357
15.3.1 Inspannings- of resultaatsverbintenis bij aanneming van werk 357
15.3.2 Reikwijdte van de prestatieplicht ten aanzien van de BIM-component van de overeenkomst 359
15.3.3 Gevolgen van de wijze van specificeren voor de omvang van de prestatieplicht 362
15.4 Aansprakelijkheid voor tekortschieten bij BIM-werkzaamheden onder de DNR 2011 364
15.4.1 Tekortkoming in de nakoming 364
15.4.2 BIM en invulling van de maatstaf 366
15.4.3 Aansprakelijkheid onder de DNR 2011 voor onjuiste of onvolledig uitgevoerde coördinatie of controle 368
15.4.4 Art. 13 t/m 16 DNR 2011 en de aansprakelijkheid van de adviseur 369
15.5 Aansprakelijkheid voor tekortschieten voor BIM-werkzaamheden onder de UAV-GC 2005 369
15.5.1 Leveren van BIM-data of een BIM-model onder de UAV-GC 2005 370
15.5.2 Kwaliteitsborging als onderdeel van het BIM-proces onder de UAV-GC 2005 373
15.6 Aansprakelijkheid voor tekortschieten voor BIM-werkzaamheden onder de UAV 2012 374
15.7 Aansprakelijkheid voor tekortschieten voor BIM-werkzaamheden bij werken met de Bouwteamovereenkomst 375
15.7.1 VGBouw Model Bouwteamovereenkomst 375
15.7.2 Model Bouwteam DG2020 382

16 Rechten op data, model, ontwerp en de prijs voor het BIM-werk 383
16.1 Inleiding 383
16.2 Auteursrecht op het ontwerp 383
16.2.1 Gezamenlijk ontwerpen en intellectuele eigendom 385
16.2.2 Intellectuele eigendom in het Nationaal Model BIM Protocol 386
16.3 Databankenrecht, auteursrecht en BIM 388
16.3.1 Databank als eigen intellectuele schepping (auteursrecht) 389
16.3.2 Bescherming van de inhoud van de databank (sui generis recht) 391
16.4 Eigendom en gebruik van het BIM-model en BIM-data 392
16.4.1 Eigendom 393
16.4.2 Gebruik van BIM-model en BIM-data 394
16.4.2.1 De DNR 2011 en het leveren van het BIM-model of BIM data 395
16.4.2.2 Gebruik van data en modellen in het CIC Information protocol bij ISO 19650-2 396
16.5 Prijs voor werkzaamheden, data, modellen en gebruik ervan 399

Woord van dank 403
Over de auteur 405
Literatuurlijst 407