Toch wijst niets erop dat kiezers in het stemhokje klaar zijn met het vormen van hun opinie. Integendeel, ook in het stemhokje wordt nog getwijfeld. Het laatste verkiezingsdebat wordt bijvoorbeeld erg belangrijk bevonden, wie daar als lijsttrekker in elkaar zakt kan het schudden. Ook blijkt dat mensen in de week na de verkiezingen net zo snel weer van stemvoorkeur kunnen veranderen: een stemvoorkeur is dus continu in ontwikkeling, op micro- (het individu) en op macroniveau (binnen gemeenschappen). Zogezegd zijn verkiezingen, net als peilingen, ook maar een momentopname. Zeker in een tijd waarin kerkelijke gezindheid, streek en afkomst niet meer doorslaggevend zijn.
Wat nu bepalend is voor de stemvoorkeur is niet zo gemakkelijk te achterhalen. Eén van de weinige onderzoeksbureaus die zich verdiept heeft in het duiden van peilingen, het achterhalen van het argument achter de mening, is Motivaction. Zij hanteren burgerschapsstijlen, zoals de pragmatische en de gezagsgetrouwe burger, als alternatief voor de twintigste eeuwse zuilen. Moderne categorieën die gestoeld zijn op de sociaal-economische status, denk- en waardepatronen van de respondenten. Waar vroeger de idealen de stemvoorkeur bepaalden, zien we nu dat populistische partijen aan populariteit winnen: wrok, onverschilligheid, pragmatisme, vervreemding. Politici worden niet meer afgerekend op hun overtuiging, maar op hun daden. Het boeit mensen niet meer wie de problemen aanpakt, hoe ze aangepakt worden; het gaat ze erom óf ze aangepakt worden.
Dit roept de vraag op of de democratie zoals we die nu kennen, een bestel gestoeld op legitimiteit, mandaat en rekenschap, nog wel past bij de moderne interactieve, individualistische informatiesamenleving. Operationeel zie ik weinig alternatieven (er moeten koppen kunnen rollen en knopen worden doorgehakt), maar er valt zeker wat voor te zeggen om de grillige opinievorming in te kapselen in het besluitvormingsproces. Een soort Wiki-democratie, waarin mensen elkaar moeten overtuigen om samen tot het minst omstreden voorstel te komen. In crisissituaties wordt dat lastig, maar bij een besluit over de inrichting van een nieuwe woonwijk kan dat prima.
Verdonk heeft wat dat betreft een dappere stap gezet met haar (helaas mislukte) Wiki-project. Wat er goed ging was de inspraak (het was eenvoudig een idee in te sturen), wat er fout ging was het gebrek aan zelfcorrigerend vermogen (grapjassen en vandalen maakten de dienst uit). Dat zelfcorrigerend vermogen kan alleen als er veel mensen participeren, mensen hun verantwoordelijkheid nemen om een oogje in het zeil te houden (digitale burgerwachten zoals je die op Wikipedia hebt) en de techniek de datastromen aankan.
Conceptueel gezien zijn we dus toe aan Democratie 2.0, operationeel gezien (mensen willen poppetjes, de techniek is nog te hoogdrempelig en gebrekkig) nog niet. In de tussentijd moeten we dus vooral blijven experimenteren met peilingen en digitale inspraakprojecten. Experimenteren in de zin van: wanneer kunnen we ze gebruiken bij de besluitvorming, en hoe passen we dat toe. Kritiek op peilingen leveren is gemakkelijk, een democratisch concept ontwerpen op basis van ‘hoe democratie ooit bedoeld was’ is lastiger.
Over Steven de Jong
Steven de Jong is zelfstandig redacteur (Stevenschrijft.nl) en schrijver van de roman Bezorgde burgers (Lebowksi). In 2023 reageerde hij, namens Stichting Support Stotteren en Start Foundation, op tachtig vacatures met de vraag of de functie ook openstaat voor gekwalificeerde kandidaten die stotteren. Een ontluisterende verkenning waarvan hij verslag doet in De kracht van het verschil (Durden).