Gevangenen van de Tijdgeest - Fast-faster-fastfood

Elke dag plukken we de materiële vruchten van de doelmatigheids-cultus, maar toch zijn we boos - we schreeuwen, we huilen, we protesteren - om de psychische ketenen waaraan we worden vastgelegd. Letterlijk iedereen om ons heen lijkt erop uit de 'nutteloze' en op het oog inefficiënte ruimtes in ons leven te vullen. Er is zelfs een vrijetijdsindustrie (een oxymoron) die onze onbezette, onbenutte, onbeperkte tijd langzaam maar zeker invult: het leven als één grote mega-mix met de hele Top-40 zonder nog enige pauze met strak ritme aan elkaar geknoopt. Vooral de door technologie beheerste Westerse wereld bouwt mee aan de grote mythe: we denken dat er te weinig tijd is. Snelheid is de norm en we leven ondertussen in een roes. We raken oververhit van het tempo en langzaam maar zeker warmt onder de druk ook de aarde op. In deze bijdrage vragen wij ons aan de hand van enkele boeken over dit thema af wat de gevolgen zijn op drie niveaus: het individu, onze organisaties en de maatschappij. Zijn wij onderhevig aan dezelfde krachten als de watervlo, wiens hart sneller gaat lopen als de temperatuur stijgt? Bij een watertemperatuur van acht graden leeft dit diertje vier maanden, maar bij 22 graden minder dan een maand. Het leven lijkt niet alleen sneller te gaan, het gaat dan ook sneller. Waar blijft al die bespaarde tijd? Misschien moeten we de volgende vraag eens eerlijk aan onze zelf stellen: Waar blijft al die bespaarde tijd? Zijn we werkelijk uit op meer vrijheid door tijdsbesparing? We kopen een afwasmachine, want dat bespaart een zee van tijd. Maar willen we die vrije tijd wel? Of gaan we in die bespaarde tijd juist nog meer doen of nog boeiender: als we vrij willen zijn, zeggen we onze baan niet op, maar gaan juist extra hard werken, teneinde een symbool van vrijheid aan te schaffen, zoals een Harley Davidson of een tweede huisje. 'Kijk mij eens genieten van het echte leven'. James Gleick spreekt in zijn boek 'Steeds sneller' over de haastziekte. Patiënten die eraan lijden verbruiken een onevenredig deel van hun emotionele energie in de worsteling met de normale beperkingen van de tijd. Deze mensen worden permanent gekweld door de vraag: Hoe kan ik sneller zijn en steeds meer dingen in steeds minder tijd doen of tegelijk doen (multi-tasking)? Sneller denken (belangrijk element bij IQ-tests), sneller lezen, 22 keer per minuut zappen (geen grapje). Alles moet sneller. Enorme ergernissen bij een wachtrij, irritaties als er niet iets op tijd vertrekt, als iemand omslachtig praat of als er toch nog iemand bij de lift komt aanlopen. U kent wellicht wel iemand met deze verschijnselen en vervolgens moet hij/zij onthaasten: yoga, sabbatical, meditatie, klooster... om vervolgens weer met hernieuwde kracht zichzelf, zijn gezin, afdeling en organisatie achter de broek te zitten. Het deuren-sluiten-knopje in de lift is niet voor niets het meest versleten knopje. Als onze horloges slavenkettingen zijn, doen we ze gretig om. Snelheid is macht, dus begerenswaardig. Directeur van de Vrije Wereld Wij, de mensen, hebben het beheer verloren, begint Kalle Lasn zijn boek 'Cultuurkrakers'. Het beheer over onze tijd, het beheer over onze media, het beheer over onze democratie, het beheer over onszelf. We werken ons kapot voor onze vrije tijd en daarin amuseren we ons kapot. Verslaafd zitten we voor de buis en verwachten in 'fast edit' steeds meer schokken ('technical events'). Steeds meer. MTV trakteert ons op zestig events per minuut en steekt daarmee zelfs de toch behoorlijk snelle commercials naar de kroon. En geschokt willen we worden; krijgen we te weinig events binnen dan slaan we aan het zappen. Zitten we niet voor de buis, dan is het niet veel beter en krijgen onze hersenen een stortvloed van impulsen te verwerken, waaronder zo'n drieduizend reclameboodschappen per dag. We doen met z'n allen ongelooflijk ons best om te voorkomen dat er nog ruimte blijft voor een vrije gedachte. Voor authenticiteit. George W. Bush is volgens NRC Handelsblad verworden tot Directeur van de Vrije Wereld (M Magazine, september 2002). Volgens Kalle Lasn is hij dat in elk geval van AmerikaTM. Amerika is geen land meer. Het is een merk waarmee miljarden gemoeid zijn. De Amerikaanse cultuur wordt niet langer door het volk gecreëerd. Het ging mis in 1886. In de zaak Santa Clara Country versus Southern Pacific Railroad oordeelde het Amerikaanse Hooggerechtshof dat een onderneming dezelfde rechten had als een individuele burger. Maar, zo moet je eraan toevoegen, met oneindig veel meer mogelijkheden om die uit te oefenen. Vanaf het moment van dit door idealisme ingegeven vonnis, is een proces op gang gekomen waarin bedrijven een enorme invloed zijn gaan krijgen op wie het land regeert en op alles wat er daar gebeurt. Fastfood-ketenen Hoe dat in z'n werk gaat wordt met een dodelijke nauwkeurigheid beschreven in 'Het Fastfood Paradijs' van Eric Schlosser. Hij laat zien hoe - in een eenzijdig streven naar winstmaximalisatie - toeleveranciers stap voor stap worden gewurgd, hoe werknemers in hemeltergende omstandigheden hun werk moeten verrichten en hoe consumenten voor veel geld kwalitatief laagwaardig voedsel voorgezet krijgen. Daarnaast toont Schlosser overtuigend aan dat de overheid, in het bijzonder de Amerikaanse, meewerkt om het monopolie van de fastfoodindustrie te versterken. Ook politici kunnen zich niet ontrekken aan hun invloed. Belangrijk instrument in de handen van de voedselconglomeraten is de uitgekiende marketing. Schlosser neemt in dat verband vooral McDonald's op de korrel. McDonald's marketingstrategie is primair gericht op het jonge kind. Door het speelgoed te geven en door van de restaurants speeltuinen te maken, ontstaat niet alleen een binding tussen kind en restaurant maar worden ook ouders aan de keten gebonden. Vervolgens is McDonald's in staat gebleken om rondom het kind een web van relaties te spinnen: via de speelgoedfabrikanten, Disney en Coca cola komen kinderen voortdurend met McDonald's in contact. Ook worden scholen gesponsord en raken sportverenigingen volledig afhankelijk van de gulle giften. Na de Kerstman is Ronald McDonald de bekendste wereldburger. Het is de vraag wat er zo problematisch is aan de invloed van de fastfoodindustrie. Volgens Schlosser zijn er tal van verborgen negatieve effecten en in die zin geeft zijn boek een onthullende kijk op de Amerikaanse realiteit. Fastfood eten is eenzijdig en ongezond. Fastfoodketens knijpen de boeren uit door (te) lage prijzen voor de grondstoffen te betalen. Als gevolg daarvan zijn op het Amerikaanse platteland massaal boeren failliet gegaan en kunnen alleen de allergrootste overleven. De grootschalige productiemethoden putten de bodem uit, dieren worden eenzijdig gevoed en van de nodige hormonen en antibiotica voorzien. Slachterijen zijn bronnen van infecties; (illegale) medewerkers moeten werken in abominabele arbeidsomstandigheden om de loonkosten te drukken. Financiële risico's van het ondernemen worden gelegd bij franchisenemers. Schlosser is ervan overtuigd dat de overheid en de politiek de leverancier, werknemer en consument niet (meer) kan verlossen uit de wurggreep van de fastfoodindustrie. Ook de managers worden door hem afgeschreven ('het zijn geen slechte mensen, maar ze zullen alles verkopen als het maar winst oplevert'). Er is maar één hoop en dat is als de consument zich van zijn positie bewust wordt en zich keert tegen de grootmachten. "Koop het niet meer!" zo roept Schlosser de consument op. De tweede Amerikaanse revolutie Ook Lasn en zijn cultuurkrakers-beweging roepen jaarlijks op tot een kopersstaking. De cultuur in AmerikaTM wordt niet langer door het volk gecreëerd, aldus deze krakers. Een vrij, authentiek leven is vandaag de dag in AmerikaTM niet meer mogelijk. Onze massamedia verspreiden een huxleyaans 'soma'. Amerikaanse coolness is een ziekte die zich over de hele wereld verspreidt. De aarde kan de levensstijl van de consument die cool wil zijn in Amerikaanse stijl niet langer ondersteunen. We plegen ecocide. Overvloed is de perverse last van de Amerikaanse cultuur. Lasn pleit voor niets meer en niets minder dan een tweede Amerikaanse revolutie. Hij zoekt naar koevoeten om in elke spleet te zetten die het robuuste systeem vertoont dat ons gevangen houdt in de tijdgeest. Geen War on Terrorism, maar een memenoorlog (een mem is een eenheid van culturele overdracht - een populaire uitspraak, een concept, een wijsje, een begrip uit de mode, de filosofie of de politiek - die van het ene brein naar het andere springt). Geen advertising maar subvertising (het ook bij ons bekende beeld van de McDonald's-clown wiens mond is dichtgeplakt met het woord Grease - vet - komt uit zijn hoek). Een Media Carta, dat naar analogie van de moeder aller grondwetten, de Engelse Magna Carta, de mediarechten en de rechten op vrije meningsvorming teruggeeft aan het volk. Tijd voor hoop In 'Strategie van de hoop' trekt ook Cees Zwart ten strijde tegen het kwade. Vanuit drie centrale morele waarden; vrijheid, gelijkheid en broederschap zoekt hij naar richtingen om mensen weer voor het goede te laten kiezen. Cees Zwart stelt vast dat het economisch, staatskundig en culturele leven zich in een ver van evenwicht toestand bevinden. Gelukkig leert de chaostheorie ons dat juist in die situatie ruimte ontstaat voor creativiteit en vernieuwing en dus voor een hoopvolle toekomst. De drang van de mens naar onafhankelijkheid heeft geleid tot een mateloze geldzucht (om onze onafhankelijkheid c.q. vrijheid te bekostigen) waardoor we uit het oog verloren dat de moderne wereldeconomie juist bestaat uit een netwerk van wederzijdse afhankelijkheden. Het is naïef om te veronderstellen dat wij slechts voor onszelf werken, immers, wij werken voor elkaar. Ondernemende mensen zouden zich niet moeten richten op het omzeilen van wederzijdse afhankelijkheid. Integendeel, ze moet juist op creatieve wijze elkaars talenten aanspreken. Hierin ligt een kans tot het zogenaamde 'gedeeld ondernemersschap'. Voor de duidelijkheid, dit ondernemersschap draait niet om geld maken maar staat in het teken van waardeschepping. Waardeschepping (productie) en waardevernietiging (consumptie) zijn hierin het kernproces van het economisch leven en dienen in balans te zijn. Waar het economische leven lijdt aan een mateloze geldzucht, zo lijdt ons omgangsleven aan een mateloze zucht naar autonomie, een verlangen je eigen weg te gaan zonder je zorgen te maken over een ander. De essentie van werkelijke autonomie is echter niet dat iedereen zijn gang kan gaan, maar dat ieder individu op basis van een vrije en innerlijke keuze een eigen bijdrage levert aan het algemeen belang. Autonomie zonder solidariteit is geen autonomie, maar willekeur. Van Egocratie naar Ecocratie Vannacht heb ik gedroomd. Greenpeace was gekozen tot de grootste politieke partij van Europa. Geld bestaat niet meer, ruilhandel vindt slechts plaats op basis van wat de aarde ons heeft geschonken. Er is geen overconsumptie meer en we ruilen pas als duidelijk is dat de voordelen voor beide partijen gelijk zijn. De productiefactoren kapitaal en arbeid hebben geen waarde meer, slechts de prestatie die er uit voortgekomen is kan worden verkocht. Loon- en uitkeringsafhankelijkheid is - in het verlengde van de slavernij - voorgoed afgeschaft. Iedereen is ondernemer, met als belangrijkste doel: het samen dingen doen ten behoeve van anderen. Weg met het eenzijdig doorgeslagen egoïsme, individualisme en de vrijblijvendheid. Om zes uur ging mijn wekker. Vlug de TV aan voor het nieuws. Even kijken hoeveel mijn aandelen vandaag weer gezakt zijn, snel mijn emails ophalen, mijn dochter bij de kinderopvang gedropt en hard aan het werk gegaan want ik heb het druk. O ja, vlug nog even ontbijten. Dat moet toch ook. Toch maar naar de Drive-through?