‘Budgetneutrale transitie? Bestaat niet!’

Je hebt dit boek samen geschreven met journalist Mischa Verheijden. Waarom de samenwerking?

Dat werkte goed. Hij kan heel goed uitleggen wat ik precies bedoel en dan op een manier dat een breed publiek het snapt. Het is nu ‘simplex’, complexe materie op een simpele manier uitgelegd waarbij het niet te plat wordt. Het aardige is dat het ook een persoonlijk verhaal is geworden over transitie. Hij vroeg mij om me iets kwetsbaarder op te stellen dan in mijn eerdere boeken.

Want je beschrijft ook je eigen verandering.

Zeker, in 2004 ben ik met mijn fiets op de Aubisque over de kop gegaan. Ik wilde snel weer aan de slag, maar mijn lichaam kon dat niet aan en dan heb je ruim de tijd voor wat zelfreflectie. Ik was al op jonge leeftijd succesvol in de wetenschap, maar wilde de wereld wat meer in beweging zetten. In die periode ontstond de basis om drie jaar later met Marjan Minnesma Urgenda op te richten, de actiegroep met als doel om Nederland sneller duurzaam te maken. Ook corona was voor mij een periode waarin de bestaande zekerheden wankel werden. Ik geef natuurlijk veel lezingen en dan valt een deel van je inkomsten weg. Het was dus chaos en mijn vrouw zei: hier heb je altijd over geschreven en dus moest ik de chaos zelf leren omarmen. Na een paar maanden dacht ik inderdaad: dit is de essentie van een transitie, alles gaat veranderen en daar moet je iets van zien te maken. Het past bij deze tijd om niet de wijsheid zozeer uit boeken te halen, maar dat je je eigen verandering laat zien en persoonlijk leiderschap ontwikkelt. Daardoor wordt het authentiek en herkenbaar.

Wat is de kern van een persoonlijke transities die je mensen wilt meegeven?

Dat een systeemverandering een verandering in onszelf vraagt en het tweede is dat zo’n persoonlijke verandering volharding vraagt en iets is voor de lange duur, maar het is zeer zeker de moeite waard. Heel veel mensen staan voor op een kruispunt van zo’n zoektocht, maar ik presenteer geen recept  want ik heb juist een aversie tegen zelfhulpboeken. Als ik dan weer die boeken voorbij zien komen met vijf gouden tips om succesvol te worden dan heb ik echt een teiltje nodig. In mijn optiek heeft iedereen een eigen zoektocht te gaan en het bewust beginnen met die zoektocht is al een deel van de oplossing.

Je laat inderdaad veel ruimte voor eigen inbreng. Zo waak je voor een transitieproject bij bedrijven waar ze precies beschrijven waar ze moeten staan na een jaar.

Zo’n verandering verloopt niet via KPI’s en piketpaaltjes. Hoe meer je het dicht timmert, hoe kleiner de kans dat het lukt. Zo’n verandering wordt altijd heel zwaar gemaakt en ik zeg: maak het ook leuk! Ga er niet teveel over vergaderen in stuurgroepen en klankbordgroepen. Maak het klein en zak lekker door als er iets lukt. Als je het allemaal heel groot gaat maken en het lukt niet, worden veel mensen gefrustreerd en uiteindelijk cynisch.

Hoe kwam je er - naar aanleiding van de Coronacrisis - bij dat bijna alles anders moet? Een nieuw democratisch stelsel, nieuwe manier van omgaan met de natuur en een nieuw onderwijssysteem.

Als je diepgaand analyseert kom je steeds op hetzelfde patroon uit. Of het nu om klimaatverandering, natuurverlies of corona gaat, de diepste oorzaak is steeds onze verhouding tot de natuur. Wij vinden dat we het recht hebben om de natuur te gebruiken en te vernietigen en dan zie je dat de natuur terugslaat in de vorm van een virus of klimaatverandering. Als je de natuur vernietigt dan vernietig je je eigen levensbronnen; schone grond, schone lucht. Tijdens het puzzelen moest ik denken aan de woorden van Ab Osterhaus met wie ik jaren geleden werkte bij het RIVM. Hij zei: Jan, er komt ooit een pandemie en dan zie je mij elke week op tv. Hij zag het aankomen, maar het was een blinde vlek: kennis die we wel hadden maar bewust negeerden.

Je koppelt ook andere ontwikkelingen aan de coronacrisis, zoals hoe we de zorg hebben geregeld.

Dat gaat op dezelfde manier als hoe we met de natuur omgaan; alles moet efficiënt. We hebben vijf ziekenhuizen gesloten en 10.000 bedden wegbezuinigd. Als we nu meer IC- en ziekenhuiscapaciteit zouden hebben, dan was een lockdown helemaal niet nodig geweest. We hebben structureel te weinig geïnvesteerd in de salarissen van verpleegkundigen en wat denk je van onze gezondheid? Want wie liggen er op de IC’s? Vooral mensen met overgewicht. Kortom: het is een keiharde boomerang die in ons gezicht belandde.

En het moet volgens jou nog een graadje erger worden voordat we echt aan de slag gaan.

Ja, na elke crisis valt een groot deel weer terug in het oude gedrag. Totdat je een kwart van de mensen bereikt die echt voor verandering wil gaan. Dat is het kantelpunt. Er komt in ieder geval een grote klimaatcrisis aan, dat kunnen we niet meer afwenden en daar is ook geen vaccin tegen. Maar het kan ook gebeuren dat straks het internet opeens drie maanden plat ligt. Of er komt weer een financiële crisis aan: we lenen ons een ongeluk en de schuldenlast neemt almaar toe. Bovendien is er zoveel onvrede in de samenleving en ondertussen zie je dit kabinet in wording dezelfde fouten maken; het zijn vooral bestuurders, zodat de vereiste cultuuromslag niet plaatsvindt.

Je hebt in jouw boek een zeer optimistisch gedeelte staan over hoe Nederland eruit kan zien over 100 jaar. Hoe komen we daar terecht?

Vaak zie je dat mensen in tijden van crisis teruggrijpen naar klassieke oplossingen zoals subsidiegeld, maar daarmee los je het probleem niet op. Ik agendeer hiermee het belang van visie - jarenlang toch iets engs van links - en ik omarm verbeeldingskracht om weer een groot verhaal te maken met elkaar. We zijn nu steeds pleisters aan het plakken en er is geen groot, samenhangend plaatje. Ik denk dat er de komende jaren een explosie loskomt van creativiteit en vanuit die positieve energie kunnen we iets bereiken. Ik geloof dat de roaring twenties terugkomen.

Waarom heeft de politiek nooit structurele oplossingen voor grote problemen?
Sommige mensen kunnen die grote lijnen niet zien, maar het is ook een kwestie van niet willen zien. De landbouwlobby is bijvoorbeeld een hele machtige lobby waardoor de noodzakelijke ingrepen uitblijven. We halen hier immers alles uit één hectare waardoor de bodemkwaliteit afneemt, maar we zijn de een na grootste leverancier van voedsel in de wereld. Aan de andere kant: het is niet meer dan 5 procent van het BBP. Dus zeg ik: we hebben nog maar de helft nodig want we hoeven niet de hele wereld te voeden, laat ons dan de kennis en expertise leveren, zodat ze het zelf kunnen. Op het vrijkomende  gebied kan je huizen zetten, maar laten we daar ook de grondstoffen verbouwen voor de duurzame industrie die we nodig hebben, zodat je perspectief biedt. Je moet echt durven ingrijpen en door de transitiepijn heen gaan, het is altijd eerst pijn lijden; een budgetneutrale transitie bestaat echt niet. Elke politicus die dat zegt, die liegt zijn kiezers voor. Natuurlijk gaan we veel meer betalen, systeemveranderingen vergen nu eenmaal grote investeringen. Maar ze leveren uiteindelijk ook heel veel op: meer welzijn, innovatie, werkgelegenheid, enzovoort.