Onlangs hield ik een lezing voor een groep veiligheidsprofessionals. De organisator van dit evenement had bij wijze van uitnodiging het volgende naar de deelnemers gestuurd: ‘WAARSCHUWING: Deelname aan dit kenniscafé kan je professionele mening en gewoontes ernstig beschadigen.’
Dat is nou net wat ik graag wil. Niet schade toebrengen, maar wel veiligheidsprofessionals aanzetten tot kritisch nadenken over wat ze doen en zeggen. Over welke aannames en overtuigingen er ten grondslag liggen aan de dingen die ze denken, zeggen en doen. En of die aannames en overtuigingen wel hout snijden en een kritische toetsing kunnen doorstaan.
Schroot
Bij gebrek aan een Vereniging tegen de Kwakzalverij binnen Veiligheid is dat hard nodig. Een behoorlijk deel wat er binnen veiligheid wordt gepraktiseerd is, ondanks alle goede bedoelingen zoals Het Goede Doel in 1983 zong, niet meer dan ‘een pakketje schroot met een dun laagje chroom.’ Sommige praktijken zijn niet meer dan goed bedoelde fabeltjes of rituelen zonder werkelijke inhoud.
Mijn recent verschenen boek Veiligheidsfabels 1-2-3 verzamelt 95 van dergelijke ‘veiligheidsfabels’. Dat aantal is niet geheel toevallig gekozen. In navolging van wat Luther 500 jaar geleden deed is de hoop dat deze veiligheidsfabels dienen als stellingen die kunnen bijdragen tot een reformatie van bepaalde praktijken binnen de veiligheidswereld.
Veiligheidsfabels, wat zijn dat?
Er bestaat (nog) geen definitie van het begrip veiligheidsfabel. Losjes kunnen we stellen dat het gaat om ineffectieve of schadelijke toepassingen en overtuigingen binnen veiligheid. Dingen die geen hout snijden, maar vaak wel een goed gevoel geven. Zolang je er maar niet al te kritisch over nadenkt. Laten we naar een voorbeeld kijken.
De bekende slogan ‘Alle Ongevallen Kunnen Worden Voorkomen’ is een klassieke veiligheidsfabel. Gek genoeg zijn er gerenomeerde veiligheidsprogramma’s die zich op dit uitgangspunt beroepen, met name programma’s die nul ongevallen als een expliciete doelstelling nastreven. En natuurlijk zouden we graag alle ongevallen willen voorkomen en zien we liefst dat iedereen heelhuids naar huis kan.
Maar denk even kritisch na. Wat is er helemaal voor nodig zodat de slogan ‘Alle Ongevallen Kunnen Worden Voorkomen’. Dat betekent dat men alwetend dient te zijn (volledige kennis van alle activiteiten, inclusief welke onverwachte dingen kunnen gebeuren, en wanneer), dat men almachtig moet zijn (om daadwerkelijke alle onverwachte gebeurtenissen te voorkomen, danwel de gevolgen te beperken) en dat men onbeperkte beschikking over middelen heeft. Hoe realistisch is dat?
In de werkelijke wereld is het zo dat we kennis van onverwachte gebeurtenissen vaak pas achteraf hebben (dus zou men eerder moeten stellen dat men van alle ongevallen kan leren, en mogelijk dan herhaling voorkomen), dat we niet alles kunnen voorkomen (er is bijvoorbeeld weinig dat je kunt doen tegen een vliegtuig wat op jouw bedrijfspand stort) en iedereen kampt met schaarste van middelen, dus we hebben gewoonweg niet de middelen om alles te voorkomen en waarschijnlijk zijn er zelfs mogelijke ongevallen die we geeneens willen voorkomen.
Hoe herken je Fabeltjes?
Veiligheidsfabels kunnen ontstaan door diverse mechanismen, zoals gebrekkige wetenschap, logische fouten, kennisgebrek en misverstanden en een ongezond streven naar zekerheid. Als ze er eenmaal zijn, worden ze vaak in stand gehouden door commerciële, politieke en andere belangen, heersende culturen en/of gebrek aan kritisch vermogen binnen organisaties.
Een duidelijk teken voor een ongezond streven naar zekerheid is bijvoorbeeld als er met absoluten wordt geschermd, zoals hierboven: ALLE Ongevallen... In dat soort gevallen is het verstandig om zich even achter het oor te krabben en na te denken hoe realistisch een dergelijke uitspraak is.
Logische fouten zijn soms wat moeilijker te ontdekken. Een bedrijf zonder ongevallen is een veilig bedrijf toch? Dat is gezond verstand, zou je denken. Maar nee, een mooie ongevallenstatistiek kun je ook op andere manieren krijgen. Bijvoorbeeld door hele strikte definities, door onderraportage of domweg geluk. De logica is dus omgedraaid. Een veilig bedrijf zal waarschijnlijk weinig ongevallen hebben, maar een bedrijf zonder ongevallen kan best heel onveilig zijn.
De bekende stelling dat mensen 88% van alle ongevallen veroorzaken is een illustratie van kennisgebrek en gebrekkige wetenschap. De meesten weten namelijk niet waar de 88% op doelt (directe oorzaken, en daardoor niet echt relevant voor preventie) of hoe meneer Heinrich in de jaren 30 aan dit getal is gekomen (door selectief en arbitrair gebruik van bevooroordeelde data). Toch is dit niet uit te roeien, want het klinkt goed, geeft management een excuus om de aandacht voor veiligheid naar de werkvloer te verleggen in plaats van dingen op een meer fundamentele manier aan te pakken en ook de veiligheidsbranche is medeschuldig want daar verdienen velen hun geld met het verkopen van gedragsbeïnvloedingsprogramma’s en diverse tooltjes.
Carsten Busch beschikt over ruim twee decennia ervaring binnen veiligheid, arbeidsomstandigheden, milieu en kwaliteit op diverse niveaus in organisaties binnen spoorwegen en petrochemie in Nederland, Engeland en Noorwegen. Momenteel werkt hij als Senior Adviseur Arbeidsveiligheid bij Politidirektoratet, de overkoepelende organisatie voor de Noorse Politie en studeert hij Human Factors. Hij is vakmatig actief binnen de Nederlandse Vereniging voor Veiligheidskunde en diverse internationale forums, spreekt op seminars en publiceert regelmatig. Hij is de auteur van Veiligheidsfabels 1-2-3.