Een paar jaar geleden zat ik in de jury voor Managementboek van het Jaar. Het boek dat me het meest is bijgebleven heeft niet eens de shortlist gehaald. In m'n notities lees ik: ‘Een verrassend juweel. Diepgaand met originele anekdotes, zonder usual suspects als Apple en Elon Musk. Geen stappenplannen en praktijktips. Wel idealistisch, gericht op een écht duurzame verandering van de economie.'
Het gaat hier over het boek Material matters: Het alternatief voor onze roofbouwmaatschappij uit 2016, geschreven door architect Thomas Rau en bedrijfseconoom Sabine Oberhuber. De rode lijn in het boek is, heel kort door de bocht, een overgang van eigenaar naar gebruiker. Waarom? Om zo optimaal en duurzaam om te gaan met grondstoffen. Immers: material matters. Deze trend is al een tijdje zichtbaar. Zo is MUD Jeans een bedrijf waar je je spijkerbroek kunt leasen, via een aanbetaling en een vast bedrag per maand. En betaalt Thomas Rau voor de verlichting van zijn Amsterdamse architecten bureau een bedrag per geleverde lichteenheid: pay per lux. De verlichtingsapparatuur blijft in het bezit van Philips. Inspirerende voorbeelden van een circulaire economie. Alleen, om met elkaar versneld naar een duurzame wereld te gaan is er meer nodig: minder nieuw.
Want wat is het geval? Veel producten verouderen veel sneller dan nodig is, waardoor ze veel eerder door nieuwe worden vervangen. Deze verspilling van materiaal en energie is geen toeval. De veroudering wordt namelijk doelbewust ontworpen, vanuit het verdienmodel van zoveel mogelijk produceren en omzet genereren. Thomas Rau en Sabine Oberhuber onderscheiden drie vormen van dergelijk discutabel design. De eerste vorm is designed to fail: door een chip met telsysteem ‘weet' je printer dat je 1500 kopieën hebt gemaakt. Je kunt pas met kopie 1501 aan de slag als je de cartridge hebt vervangen. Gebruik daarvoor wel het dure merk van de fabrikant, anders krijg je zwarte strepen op je printje. Dit is dus een vorm van technische manipulatie. Via design to be outdated worden producten met minimale, nauwelijks relevante innovaties snel na elkaar op de markt gebracht. Hierdoor lijkt je smartphone of auto van nog geen twee jaar geleden hopeloos verouderd. Dit is een vorm van functionele manipulatie. Designed to be outdated is de derde vorm van doelbewust verouderingsontwerp. Hét voorbeeld? Mode. Dat jasje van vorig jaar kan nu écht niet meer ... Dit is een vorm van psychologische manipulatie, versterkt door vloggers en andere influencers, veel bekeken en goed betaald door ... producenten. Drie vormen van manipulatie, waar we dagelijks zelf bij zijn.
Genoemde voorbeelden van betaling voor gebruik in plaats van bezit geven aan dat het anders kan. Ons klimaat roept dat het anders moet. Hoe dan? Terug naar de decembermaand. Wat kunnen we elkaar wel geven, als nieuwe spullen niet meer kunnen? Tweedehands meuk? Een suggestie: geef eens oprechte aandacht.
Over Martin van Staveren
Martin van Staveren is adviseur, auteur, docent en spreker. Hij ontwikkelde het gedachtegoed voor risicoleiderschap. Met zijn bureau VSRM helpt hij organisaties doelgericht om te gaan met risico’s én kansen in complexe situaties. Eerder schreef hij onder andere Risicogestuurd werken (2015), Risicoleiderschap (2018) en Iedereen Risicoleider (2020).
