Als het om de interactie tussen Geert Wilders en zijn volgers gaat, denk ik vaak aan de theorie van Wilfred Bion, een pionier op het gebied van groepsdynamica en verbonden aan het befaamde Tavistock Insitute in Engeland. Het viel Bion op dat elke groep basisassumpties heeft ontwikkeld die het gedrag van de groep richting geeft. Hij signaleert drie basisassumpties met bijbehorende patronen.
De eerste basisassumptie is gebaseerd op ‘Dependency’, ofwel afhankelijkheid van iemand die voor de groep opkomt en de groep beschermt. Het helpt de leider als die een vijand of externe dreiging articuleert, want dan kan de leider de held spelen die opkomt voor zwakkeren en de groep beschermt. Door de afhankelijkheid van de leider blijven de groepsleden zelf passief en afwachtend. De leider wordt geïdealiseerd en op een voetstuk geplaatst als de heiland. Als de heilsverwachting uitblijft, wordt de leider van zijn voetstuk getrokken en start het hele proces van afhankelijkheid opnieuw. Vanuit dit perspectief is goed te begrijpen dat veel Pim-aanhangers nu op Wilders stemmen. Het is een kwestie van tijd tot de volgers zich van de leider afkeren en een nieuwe leider zoeken. Het vinden van een nieuwe leider is comfortabel omdat je dan zelf geen leiding hoeft te nemen over je eigen leven en afhankelijk kan blijven.
De tweede basisassumptie is ‘Fight-Flight’, ofwel aanvallen of vluchten. De aanval wordt ingezet op andersdenkenden en vijanden. Dat kunnen mensen zijn met een andere culturele achtergrond of een ongrijpbare vijand zoals 'Brussel'. Geert Wilders speelt in op deze basisassumptie door vijanden te benoemen die zijn onzekere volgers kunnen bevechten. De groep is dan assertief en agressief. Deze agressiviteit kan lelijk uit de hand lopen en omslaan in racisme. In het geval van vluchten, trekken mensen zich terug omdat ze geen grip meer op de situatie hebben. Ze keren zich dan bijvoorbeeld af van de politiek en haar leiders en voelen zich door niemand gehoord en door iedereen in de steek gelaten.
De derde assumptie is ‘Pairing’. De groepsleden steunen op een enkeling, een tweetal of een kleine groep als het gaat om het zoeken naar een leider of het creëren van veiligheid voor de groep. Deze mensen doen het werk en de anderen wachten hoopvol af zonder verantwoordelijkheid te nemen voor het voortbestaan van de groep. De oplossingen waarmee de subgroep komt, worden door de groepsleden afgewezen zodat ze geen verantwoordelijkheid voor de oplossing hoeven te nemen. Voorgedragen leiders worden niet geaccepteerd of gesaboteerd. De zichtbare groepsleden worden vaak uit de groep gezet of verlaten de groep vrijwillig. Deze basisassumptie leidt tot aantrekking en afstoting die bijvoorbeeld herkenbaar is in de interactie tussen Geert Wilders en Hero Brinkman en ook zichtbaar is in de mensen die de PVV hebben verlaten omdat ze toch niet echt mee mochten doen.
Naar mijn idee spelen alle drie de principes in de interactie tussen Geert Wilders en zijn volgelingen. Het zijn hardnekkige patronen die niet zo eenvoudig te beïnvloeden zijn. De tijd zal zijn werk wel doen, met als mogelijk negatief effect dat meer mensen zich van politiek en samenleving afkeren, zich opnieuw in de kou voelen staan of ten strijde trekken tegen andersdenkenden.
(Een boeiend overzicht van leiderschapstheorieën en de relatie tussen leiders en volgers is te vinden in De Leiderschapsbox).
Over Jaap Boonstra
Jaap Boonstra is hoogleraar ‘Organisatiedynamiek’ aan Esade Business School in Barcelona, hoogleraar ‘Organisatieverandering’ aan de Rotterdam School of Management, en kerndocent bij de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur. Als onafhankelijk adviseur ondersteunt hij organisaties in hun ontwikkeling. Hij schreef meerdere boeken over organisatieverandering, organisatiecultuur en leiderschap.
