Haidt laat in zijn nieuwe boek fraai zien hoe wij door ons rechtvaardigheidsgevoel in staat zijn om tot grote samenwerkingsverbanden te komen maar dat het ons tevens kan verblinden.
Wie De Gelukshypothese heeft gelezen kent de briljante metafoor van Haidt over de olifant en de berijder. Te vergelijken met Kahneman's Systeem 1 en 2 maar wat mij betreft veel aansprekender uitgelegd. Het rechtvaardigheidsgevoel is absoluut te lezen zonder kennis te hebben van De Gelukshypothese. Dit nieuwe boek neemt ons mee naar de tijd dat Haidt zelf bezig was met zijn promotiestudie en hoe hij landen als India en Brazilië bezocht om onderzoek te doen. In hoofdstuk 1 stelt Haidt de vraag centraal waar de moraal vandaan komt. Als lezer komen voor mij aanvankelijk nog wat bekende namen voorbij: Piaget en Kohlberg, maar van Turiel had ik nog niet eerder gehoord. Deze onderzoeker ontdekte dat jonge kinderen niet met alle regels hetzelfde omgaan zoals Piaget en Kohlberg hadden verondersteld. Kinderen begrijpen dat regels die schade of letsel voorkòmen belangrijk en universeel zijn. Turiel ontdekte dus dat kinderen onderscheid maakten tussen morele regels en conventionele.
Maar daarmee was dit hoofdstuk niet beëindigd. Opnieuw een nieuwe en voor mij volkomen onbekende naam komt langs die met een schokkend inzicht komt. Het is de antropoloog Schweder die in een deelstaat van India woont (Orissa) en wil weten hoe het sociocentrisme versus het individualisme zich verhoudt tot de theorieën van Kohlberg en Piaget. Het leidde tot de conclusie dat Turiels theorie niet op ging voor andere culturen en dat het morele domein varieerde per land en sociale klasse.
Haidt deed in die periode zijn promotiestudie - begin jaren '90- en in 1993 publiceerde hij zijn bevindingen maar er kwam geen enkele reactie. Pijnlijk natuurlijk, maar Haidt liet zich niet uit het veld slaan. Zo krijgt de lezer niet alleen inzicht in de inhoud van het conceptuele onderwerp ‘rechtvaardigheid' maar ook in de persoon en diens drive Jonathan Haidt. Hij zou het onderzoek van Schweder later over gaan doen om de twijfels die er aan kleefden, weg te nemen.
Terug naar de olifant. Moraliteit is niet bedoeld om de waarheid te achterhalen. Ons gevoel bepaalt ons oordeel en dat is het domein van de olifant. Haidt concludeert dan ook het volgende: eerst komen de intuïties en pas dan de strategische redeneringen. Welnu, dat weten we alweer een tijdje maar gelukkig stopt Haidt daar ook niet. Hij heeft nog veel meer te vertellen. Zo deelt hij zijn lezers mee dat de westerse moraal vaak maar gebaseerd is op een of twee ‘smaakpapillen': schade en oneerlijkheid en eerlijkheid en onrechtvaardigheid. Dit werkt hij m.i. zeer uitvoerig en diepgaand uit. Ook begrijpelijk, want op dit punt heeft hij als professor onderzoek laten doen. Zijn conclusies zijn zeer interessant en in eerste instantie alleen van toepassing op de Amerikaanse politiek. Haidt concludeerde dat de Democraten vooral vertrouwen op het zorgzaamheid/eerlijkheidsfundament terwijl de Republikeinen een veel bredere opvatting hebben van moraliteit.
Nuttig om te weten is dat Haidt zelf een Democraat is, maar desondanks stelt dat de Republikeinen veel meer inzicht hebben in morele psychologie. Hij merkt tegen De Democraten op: Jullie spreken slechts de berijder aan! Oftewel: de rationele kant van moraliteit. Grote namen krijgen een klein of wat forser tikje uitgedeeld wanneer Haidt het onderscheid intuïtie versus rationalisme aan de orde stelt. Hij verwijst naar Plato, Kant, Kohlberg, Stuart Mill onder vermelding van ‘Het waanidee van het rationalisme'. Toen Obama in 2008 slechts twee morele fundamenten thematiseerde begon Haidt zich zorgen te maken.
Als lezer worden we weliswaar de Amerikaanse politiek in gezogen en vernemen we dat de Democraten vooral vergeleken worden op moreel gebied met John Stuart Mill en de Republikeinen met Emile Durkheim maar een ieder kan de beschreven concepten vertalen naar diens eigen context. Haidt is heel duidelijk en stelt dat we het rationalisme moeten verwerpen ten faveure van het intuïtionisme. Maar hij stelt ook dat moraal zowel verbindt als verblindt. Dat heeft hij op een zeer fraaie en een meeslepende wijze gedaan. Een geweldig en onmisbaar boek voor diegenen die geïnteresseerd zijn in ethiek.
Over Peter de Roode
Drs. Peter de Roode is zelfstandig adviseur en trainer. Hij ondersteunt organisaties bij het invoeren van grootschalige veranderingen waarbij gedragsverandering centraal staat.
