Huizinga bestudeerde, als eerste naar ik meen, de 14e en 15e eeuw niet als het begin van een periode, maar als het einde van een tijdperk. Door de teloorgang te bestuderen, geloofde hij 'het nieuwe leven', namelijk de Renaissance en wat er op volgde, beter te kunnen verklaren. Het kan geen toeval zijn, dat de socioloog Norbert Elias in zijn studie naar het civilisatieproces aansluit op diezelfde Middeleeuwen, namelijk de manier waarop wij ons als beschaving zijn gaan gedragen.
Elias gaat uit van 'het elementaire gegeven dat ook in een beschaafde samenleving geen mens beschaafd ter wereld komt'. Met andere woorden, wij worden niet beschaafd geboren, maar beschaafd gemaakt. Dat doen we bij elkaar. Elias betoogt dat het individuele beschavingsproces een functie is van het maatschappelijk beschavingsproces. Daarom ook is de observatie van Huizinga over de absoluutheid van de kindergeest zo aardig. Enfin, Elias bestrijdt met zoveel woorden dat die beide ontwikkelingslijnen, namelijk die van het individu (psychogenese) en die van de staat (sociogenese) exacte dezelfde stadia doorlopen. Anderzijds echter ziet hij zoveel verbanden tussen die twee ontwikkelingslijnen dat hij herinnert aan de 'metafoor van de wederzijdse doordringing'. Samenleving en individu ontwikkelingen verkeren in voortdurende onderlinge interactie en uitwisseling. We kunnen de mens niet meer zien als een volledig autonoom, onafhankelijk wezen wiens vorming als het ware maatschappij- onafhankelijk is. Ook het omgekeerde bestaat niet. In de vorming van de staat zijn de psychologische wortels van de ontwikkeling van mensen te herkennen. Elias illustreert dit aan de hand van reeksen 'manierenboeken', waarin kinderen en volwassenen het correcte gedrag werd voorgehouden. Erasmus adviseerde zijn lezers inzake het doen van de natuurlijke behoefte (tot en met het kuchen voor een wind). Andere passages zijn gewijd aan het snuiten van de neus in de mouw. Belangrijk is ook het advies inzake het spuwen: Je moet nooit zover spuwen dat je het speeksel moet zoeken om je voet erop te kunnen zetten. Je moet de lepel waar je van hebt gegeten, afvegen aan het tafellaken alvorens die weer aan een ander te geven. Het is amusant en leerzaam te zien hoezeer sommige regels in de loop der eeuwen niet of nauwelijks zijn veranderd, terwijl andere ons als ongelooflijk onhygiënisch voorkomen. De voorbeelden onderstrepen dat je de ontwikkelingsgeschiedenis van de mens, het civilisatieproces, niet kunt bestuderen zonder mensbeeld. Het boek van Elias laat zich voortreffelijk lezen naast de benadering van Fukuyama in diens 'De Grote Scheuring' (zie aldaar). Fukuyama immers vindt geen causale relaties tussen de politiek-economische ontwikkeling en het sociaal-morele domein. De boodschap van Fukuyama dat de staat er niet toe doet waar het de sociale orde betreft zou door Elias absoluut zijn bestreden. 'Het civilisatieproces' is zonder twijfel het opus magnus dat zoveel schrijvers en wetenschappers zouden willen scheppen. Het boek is voorzien van een voortreffelijk notenapparaat, met een toelichting die soms het karakter krijgt van lemma's in een hoogwaardige encyclopedie. Er zitten ook niet afgemaakte gedachten in de studie, zoals de vraag in hoeverre het egocentrisch mensbeeld overeenkomt met een geocentrisch wereldbeeld. Een mens die zichzelf centraal stelt, zal dat immers ook doen voor de wereld waarin hij verkeert. Maar mogelijk dat hierbij de metafoor van de wederzijdse doordringing nog wat verder uitgewerkt moet worden. Elias zal dat zelf niet meer doen. Hij overleed na een bewogen leven en loopbaan in 1990 in Amsterdam. De uitgave van Boom is een bewerking van de oorspronkelijke vertaling uit 1982, waarbij latere Duitse en Engelse versies zijn geraadpleegd. In het streven naar volledigheid is naast de Samenvatting uit de oorspronkelijke druk uit 1939 ook de epiloog opgenomen uit de speciale editie van 1969. Al met al leidt dat er toe, dat bijna eenderde van de tekst aan samenvatting en epiloog worden besteed. Sommige invalshoeken behandelt Elias op die manier dus drie keer. Mogelijk dat hier de docent wilde trachten het allemaal ook echt heel goed uit te leggen.
Over C.K. Musch
C.K. Musch is zelfstandig bestuursadviseur te Rhenen. Hij is moderator van de Comeniusleergang van de Universiteit Groningen. Hij publiceert over vraagstukken op gebieden als leiderschap en maatschappelijke legitimering. Nader kennismaken kan op www.traitdunion.org.