Onderzoek naar strategisch gedrag is problematisch, omdat degene die het vertoont altijd probeert het te camoufleren. Als hij ernaar gevraagd wordt, zal hij het ontkennen omdat strategisch gedrag zijn belang dient. Strategisch gedrag is dus niet een eenvoudig grijpbaar fenomeen. Bestuurskundige Ernst ten Heuvelhof probeert er in zijn boek structuur aan te geven.
Strategisch gedrag vindt plaats in markten, hiërarchieën en netwerken. Over de eerste twee is al veel geschreven en bekend, daarom stelt de auteur de netwerkcontext centraal. Een relevante invalshoek, omdat in onze samenleving steeds meer netwerken ontstaan. In een netwerk zijn actoren gelijkwaardig aan elkaar; er bestaan geen gezagsverhoudingen tussen hen. Wel zijn zij onderling afhankelijk van elkaar om hun doelen te bereiken. Daarom anticiperen en reageren zij op het gedrag van anderen in het netwerk. Alle actoren handelen vanuit telkens net weer andere belangen. De interactiepatronen binnen het netwerk variëren dus en veel interactie is strategisch. In netwerken is ook sprake van concurrentie en asymmetrische informatie, net als in markten en hiërarchieën.
Strategisch gedrag moet het belang dienen van degene die het vertoont, ook al schaadt het mogelijk belangen van anderen. Strategisch gedrag is altijd intentioneel. De actor is zich er dan ook van bewust dat zijn gedrag mogelijk anderen schaadt. Verder beseft hij zich dat zijn strategisch gedrag alleen kan werken als anderen niet zien wat hij doet en beoogt. Daarom zal hij zijn gedrag willen camoufleren. De auteur werkt de drie karakteristieken van strategisch gedrag – belang, intentie en camouflage – verder uit.
De strategische actor gebruikt bronnen om zijn gedrag in te vullen. Ten Heuvelhof beschrijft er drie: informatie, tijd en taal. Actoren in een netwerk beschikken niet over dezelfde informatie. Deze informatie-assymetrie gebruikt de strategische actor om zaken naar zijn hand te zetten. De verschillende actoren zijn bezig met hun eigen agenda en verzamelen vanuit die basis voor hen betekenisvolle informatie en slaan die op. Door de netwerken heen lopen besluitvormingsprocessen. Daarbij gaat het om een oneindige, grillige keten van anticipatie, acties en reacties. De tijdsdimensie speelt hierbij een strategische rol. In netwerken zijn actoren afhankelijk van elkaar. Zij hebben elkaars steun en medewerking nodig en zij gebruiken communicatie om dit te organiseren. Communiceren gebeurt vooral in taal. Die is niet neutraal en kan nooit de gehele werkelijkheid vangen. Taal legt accenten op sommige aspecten van de werkelijkheid en andere aspecten krijgen – bedoeld of onbedoeld – minder nadruk. Gebeurt dit intentioneel, dan is het strategisch.
Strategisch gedrag in netwerken bevat een uitgebreide en degelijke verhandeling over het ongrijpbare fenomeen strategisch gedrag. Dat de auteur gekozen heeft dit type gedrag in de context van netwerken te plaatsen, verdient lof. De schrijfstijl is wetenschappelijk en dat maakt het een minder toegankelijk boek en het leest niet gemakkelijk weg.
Over Nico Jong
Nico Jong is senior adviseur bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
