Door de geschiedenis heen is er in verschillende perioden een andere kijk geweest op toeval. In de oudheid stond toeval tegenover noodzaak en noodlot. Het is onverenigbaar met rede en noodzaak. In de middeleeuwen was toeval het tegenovergestelde van goddelijk ontwerp. Vrouwe Fortuna met haar rad van (mis)fortuin was een geliefde beeltenis. In de tijd van de verlichting zag men het universum als een uurwerk. Toeval werd geplaatst als tegenovergestelde van wetmatigheid en voorspelbaarheid. Met de opkomst van kansrekening werd toeval des te meer gezien als bijgeloof.
Verschillende verschijningsvormen
Hopster maakt onderscheid tussen verschillende gedaanten van toeval. Dingen die zo maar kunnen gebeuren zijn iets anders dan toevallige ontmoetingen die tot iets wonderbaarlijks kunnen leiden. Zelfs vanuit de kansrekening wordt er gesproken over toeval, als in gebeurtenissen met een zeer kleine kans. Al deze vormen van toeval komen op diverse plekken in het verhaal terug. Daarbij is het wiskundige, kanstheoretische verhaal over toeval een van de invalshoeken, maar zeker niet de meest dominante. Hij noemt de invloedrijke achttiende-eeuwse Franse wiskundige en astronoom Pierre-Simon Laplace. Zijn visie op toeval was dat het niets anders is dan een tekortkoming op onze intelligentie. Want als we alle van invloed zijnde factoren zouden kunnen berekenen dan zouden we het hele universum kunnen uittekenen. Dat werd in twijfel getrokken door chaos-theoretici die beweren dat het universum te complex is om in wetmatigheden te vangen. De kwantummechanica heeft inmiddels aangetoond dat de werkelijkheid inherent probabilistisch is. Deze vorm van toeval bestaat dus in objectieve zin.
Dom en slim toeval
In de trein of op straat, overal stuit je op mensen die je toevallig tegenkomt. Dom toeval, zou je kunnen zeggen. Wat een ontmoeting toevallig maakt, is dat er iets voortkomt uit die ontmoeting. Je blijkt elkaar te inspireren of nodig te hebben. Zoals John Lennon en Paul McCartey die elkaar tijdens een optreden tegenkwamen. Er ontstaat een (tijdelijke) vriendschap of zelfs liefde. Dat soort toeval noemt Hopster slim toeval. Toevallige incidenten leiden tot doelmatig handelen, zoals Aristoteles dergelijke ongebruikelijke ontmoetingen omschreef. Toeval is een opportuniteit, een gelegenheid. Wie het vermogen heeft om in te spelen op de mogelijkheden die de situatie biedt, toont zich een meester in het grijpen van kansen. Waar ook slimmigheid in zit, is serendipiteit of wel de toevallige vondst. Dat is een wanordelijke zoektocht die leidt tot een bijzondere uitkomst. Maar dan moet je wel een voorbereide geest hebben en uitgerust zijn met een goede dosis nieuwsgierigheid. De bekende psycholoog en begenadigd schaker Adriaan de Groot noemde dit de kunst van loszittende oogkleppen.
Dobbelen: toeval in getalsvorm
Veel denkers over kansrekening waren grote liefhebbers van dobbelspellen. De twee zeventiende-eeuwse wiskundigen, filosofen en dobbelaars Blaise Pascal en Pierre de Fermat onderhielden een briefwisseling over wie de pot zou winnen als je na de eerste ronde al zou stoppen met het dobbelspel. De inzichten uit hun briefwisseling vormde de basis van kansrekening en de waarschijnlijkheidstheorie. Christiaan Huygens hoorde van de briefwisseling. Hij werd zo enthousiast over het thema dat hij het eerste wiskundige boek over kansrekening heeft geschreven. Kans is een mogelijkheid om te winnen, gekoppeld aan het lot. Een loting, door middel van een blinde trekking, is een manier om een proces eerlijk te laten verlopen. Dat is soms wenselijk, maar soms ook niet. Als je een objectief oordeel wilt vellen en expertise nodig hebt, dan wil je dat niet doen op basis van willekeur. Hopster wil laten zien dat je de rol van toeval niet te groot moet maken. Dit gaat ten koste van eerlijkheid, veiligheid en betekenisvolle controle.
Evolutionaire toevalligheden
Toeval is niet alleen voorbehouden aan de mens. Toeval is overal en zeker ook in de evolutie. Denk alleen al aan de ontzagwekkende toevalligheid die maakt dat jij geboren bent, en dat het geen andere combinatie van genen van jouw beide ouders is geweest. Op ieder ander moment was de uitkomst anders geweest. De evolutie kent allerlei toevalsmomenten. Sterker nog, het ontstaan van de kosmos is een toevalligheid, evenals de meteoriet die de dinosauriers de genadeklap gaf. Toch zit er ook een logica achter allerlei evolutionaire ontwikkelingen, waardoor eigenschappen op meerdere momenten door verschillende diersoorten zijn ‘uitgevonden’. Het vermogen om te vliegen is ontdekt door insecten, vleermuizen en vogels. Toeval en noodzaak zijn beide terug te vinden in de evolutie.
Vijf toevalswetten
Zoals gezegd heeft Hopster heerlijk uitgewaaierd in zijn analyse van toeval. Vele zijpaden heeft hij bewandeld, waarin hij processen zoals loting van alle kanten heeft bekeken. Hij behandelt rechtvaardigheid en (on)eerlijkheid aan de hand van de politiek filosoof John Rawls, wiens jeugd is gevormd door ongelukkig toeval. Door de infectieziekten die hij als kind opliep raakten zijn twee broers besmet en zijn vervolgens overleden aan difterie en longontsteking. Hij laat zien hoe toeval genadeloos oneerlijk kan zijn, maar ook buitengewoon eerlijk. Hij noemt het verzetsverhaal van zijn oma, die zoals zoveel mensen in het verzet, gevraagd werd voor klusjes en het gevoel had niets te verliezen. Zelf vond ze dat ze door het toeval in die omstandigheden terecht was gekomen. Hopster is een goede verteller en benoemt talloze interessante invalshoeken op het thema toeval. Aan het einde van diverse hoofdstukken poneert hij toevalswetten, zoals ‘toeval is een morele kracht van betekenis’. Deze wetten maken je nieuwsgierig en in de loop van het verhaal brengt hij nieuwe betekenislagen aan die de wetten verduidelijken. Als toekomstverkenner ben ik enorm gefascineerd door onzekerheid en toeval. Boeken over toeval zijn echter zeldzaam. Daarom werd ik heel vrolijk van dit boek. Ik hoop dat het in vele bibliotheken belandt, zodat mensen nog vele jaren Toeval van de plank kunnen halen.
Over Freija van Duijne
Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.
