Zelf als context: het observerende bewustzijn in ACT

Hoe vaak identificeer jij je met je gedachten? 'Ik ben niet goed genoeg', 'Ik ben een mislukkeling', 'Ik ben een perfectionis'. In Acceptance and Commitment Therapy (ACT) staat een krachtig concept centraal dat je helpt om los te komen van deze rigide zelfbeelden: zelf als context.

Waar 'zelf als inhoud' draait om alle verhalen, rollen en labels die je jezelf toedicht, gaat zelf als context over een fundamenteel andere ervaring: jezelf waarnemen als het bewustzijn waarin gedachten, gevoelens en ervaringen plaatsvinden. Je bent niet je gedachten – je bent degene die je gedachten observeert. Deze verschuiving in perspectief vormt een van de zes pijlers van psychologische flexibiliteit en biedt toegang tot innerlijke vrijheid.

Van verhaal naar waarneming

Ons hele leven construeren we verhalen over wie we zijn. De competente professional, de goede ouder, de perfectionist, het slachtoffer. Deze verhalen – het 'zelf als inhoud' – ontstaan door taal en worden versterkt door onze omgeving. Ze geven richting, maar kunnen ook verstikkend werken wanneer we ons er volledig mee identificeren.

Het observerende zelf daarentegen is tijdloos en stabiel. Het is het bewustzijn dat al aanwezig was toen je vijf jaar oud was, en nu nog steeds. Gedachten, gevoelens en rollen veranderen continu, maar het Gijs Jansen noemt het 'de bus waarin alle subpersoonlijkheden passagiers zijn': de context die alles bevat, maar er niet door wordt bepaald.

De praktijk: defusie en mindfulness

Hoe ontwikkel je dit observerende vermogen? Door twee kernprocessen uit ACT: defusie (loskomen van gedachten) en mindfulness (aandacht in het hier-en-nu). Wanneer je een gedachte zoals 'ik ben waardeloos' kunt herkennen als 'mijn brein produceert de gedachte dat ik waardeloos ben', creëer je automatisch afstand.

Dit is geen ontkenning of positief denken. Het is radicale aanvaarding dat gedachten er mogen zijn, zonder dat je jezelf ermee hoeft te identificeren. Je leert jezelf waar te nemen vanuit een ruimer perspectief – als de hemel waarin wolken (gedachten) voorbijdrijven, in plaats van de wolken zelf.

Coaching en zelf als context

Voor coaches biedt dit concept krachtige aanknopingspunten. Jaantje Thiadens en Sergio van der Pluijm tonen in hun werk hoe je cliënten kunt helpen loskomen van star en rigide zelfbeelden. Niet door die beelden te bestrijden, maar door een ruimere positie in te nemen.

Van creatieve hopeloosheid naar keuzeruimte

Een van de paradoxen van ACT is dat échte verandering begint met het opgeven van controle. 'Creatieve hopeloosheid' – het inzicht dat al je pogingen om gedachten en gevoelens te controleren niet werken – opent de deur naar een andere houding. Vanuit het observerende zelf hoef je niet meer te vechten tegen je innerlijke ervaring.

Dit schept bewegingsruimte. Tussen stimulus en respons ontstaat een moment van bewustzijn waarin je kunt kiezen: identificeer ik me met deze gedachte, of neem ik ze waar en handel ik vanuit mijn waarden? Dat is de kern van psychologische flexibiliteit.

Verbinding met andere perspectieven

Het concept zelf als context vindt parallellen in verschillende tradities. In het zenboeddhisme spreekt men over het 'ware zelf' dat voorbij ego en concepten ligt. Voice Dialogue herkent meerdere subpersoonlijkheden en onderzoekt wie er achter het stuur van de spreekwoordelijke bus zit. Mindfulness-praktijken trainen precies dit vermogen: waarnemen zonder oordeel.

Wat ACT uniek maakt, is de systematische integratie van dit perspectief binnen evidence-based gedragstherapie. Het is geen filosofisch ideaal maar een trainbare vaardigheid met meetbare effecten op psychologisch welbevinden.

Praktische training van het observerende zelf

Het ontwikkelen van zelf als context is geen intellectuele oefening maar experiëntieel werk. Concrete technieken omvatten:

• Notitieboekmetafoor: Jezelf zien als het notitieboek waarin ervaringen worden opgeschreven, niet als de tekst zelf
• Continuïteitsoefening: Herkennen dat je bewustzijn hetzelfde is als 10, 20 jaar geleden, ondanks alle veranderingen
• Perspectief nemen: Jezelf bekijken vanuit verschillende standpunten (de muur, het plafond, een ander) om te ervaren dat 'ik' niet gebonden is aan één positie

Deze oefeningen zijn niet bedoeld om een beter zelfbeeld te creëren, maar om de identificatie met zelfbeelden te verzachten.

Toepassing in therapie en coaching

Voor professionals biedt zelf als context een krachtig therapeutisch aanknopingspunt. In plaats van symptoombestrijding help je cliënten een fundamenteel andere relatie met hun innerlijke ervaring ontwikkelen. Dit is bijzonder effectief bij:

• Depressie en angststoornissen (ontsnappen aan identificatie met negatieve gedachten)
• Trauma (ruimte creëren tussen herinnering en identiteit)
• Perfectionisme (loskomen van rigide zelfbeeld)
• Burn-out (herkennen dat je meer bent dan je prestaties)

Het concept vormt een brug tussen verschillende therapeutische modaliteiten en sluit aan bij schema-gerichte therapie, EMDR en systemisch werk. De combinatie met waardengericht handelen – de andere helft van ACT – maakt het extra krachtig: vanuit het observerende zelf kun je vrijer kiezen welk gedrag werkelijk aansluit bij wat je belangrijk vindt.

Van theorie naar levende praktijk

Zelf als context is geen eindpunt maar een levenlang proces. Het gaat niet om het bereiken van een staat waarin je nooit meer gefuseerd bent met gedachten – dat is menselijk onmogelijk. Het gaat om het herkennen van momenten waarop je vastgelopen zit in identificatie, en het vermogen om te kunnen terugkeren naar een ruimer perspectief.

Gijs Jansen benadrukt regelmatig dat ACT geen kerk is met dogma's maar een speeltuin. Experimenteren, vallen en opstaan, nieuwe metaforen vinden die voor jou werken – dat is de essentie. Het observerende zelf is altijd aanwezig, ook als je het even kwijt bent. Door regelmatige practice – door meditatie, mindfulness, of simpelweg bewust pauzeren – train je het vermogen om deze positie sneller te herkennen en in te nemen.

Hierin schuilt de bevrijding: niet in het wegpoetsen van moeilijke gedachten of gevoelens, maar in het herkennen dat je ruimer bent dan wat er door je heen beweegt. Je bent de hemel, niet het weer. En vanuit die positie kun je bewuster kiezen hoe je wilt leven.