Euthanasie in Nederland 2002-2022

1 Introductie van het thema 17
1.1 Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding 19
1.1.1 Een strafuitzondering voor artsen 19
1.1.2 Barmhartigheid de centrale waarde en toetsing door speciale commissies 22
1.1.3 Klaar met leven valt niet onder deze wet 23
1.1.4 Euthanasie op basis van een schriftelijke wilsverklaring 24
1.1.5 Grote steun voor de wet maar ook principiële tegenstand 25
1.2 De Wtl en het Europese Verdrag van de Rechten van de Mens 29
1.3 Sterven in Nederland 31
1.3.1 Opvattingen over de goede dood van Nederlanders 31
1.3.2 Ontwikkeling van palliatieve zorg in Nederland 33
1.3.3 Terminale sedatie en de zaak Vencken 34
1.3.4 Onderzoek naar medisch handelen aan het einde van het leven 36
1.3.5 De stem van patiënten in het eerdere sterven 37
1.3.6 Stimuleren van praten over doodgaan 40
1.4 Twee omstreden sterfgevallen 43
1.4.1 De zaak Van Oijen 43
1.4.2 Het drama van Nico Tromp 44
1.5 Stichting Levenseindekliniek: een nieuwe voorziening voor euthanasie 47
1.6 Ter afsluiting 51

2 Het verzoek: noodzakelijk en niet heel problematisch 53
2.1 Het verzoek om euthanasie: vrijwillig en weloverwogen 54
2.1.1 Invulling van vrijwillig en weloverwogen 54
2.1.2 Het aantal verzoeken groeit 58
2.1.3 Zelden een oordeel dat niet aan de zorgvuldigheidseisen is voldaan 58
2.1.4 Het euthanasieverzoek bij patiënten met psychiatrische aandoeningen 59
2.2 Artikel 2.2 Wtl 66
2.2.1 Wetsgeschiedenis 66
2.2.2 De beroepsgroep is niet enthousiast 69
2.3 De eerste meldingen van euthanasie op basis van een schriftelijk verzoek 73
2.3.1 Euthanasie bij verlaagd bewustzijn 73
2.3.2 Een onvindbare wilsverklaring 74
2.3.3 De eerste melding van euthanasie bij een patiënte met vergevorderde dementie 75
2.3.4 De tweede melding van euthanasie bij een patiënt met vergevorderde dementie 83
2.4 Nadere uitleg van het schriftelijk euthanasieverzoek 88
2.4.1 Een verkenning, een beschrijving van de wetsgeschiedenis en literatuuronderzoek 89
2.4.2 Een onderzoek naar de jurisprudentie 90
2.4.3 Twee handreikingen 93
2.5 De discussie op scherp 96

3 Voor het eerst een arts voor de strafrechter 99
3.1 Euthanasie bij een patiënte met vergevorderde dementie 99
3.1.1 De euthanasie 99
3.1.2 RTE: Arends heeft niet aan de zorgvuldigheidseisen voldaan 101
3.1.3 Beroepsgroep afhoudend maar anderen positiever 104
3.1.4 Tuchtcollege: handelen van Arends kan de toets der kritiek niet doorstaan 106
3.2 Arends moet zich bij de strafrechter verantwoorden 108
3.2.1 Procureur-generaal Otten over het besluit tot vervolging 109
3.2.2 Sommigen zien niets in vervolging, anderen juichen het toe 111
3.2.3 Openbaar Ministerie eerst aan het woord 113
3.2.4 Pleidooi van Arends’ advocaten 115
3.2.5 Het vonnis: ontslag van rechtsvervolging 117
3.2.6 Een uitbarsting van meningen 119
3.3 Direct door naar de Hoge Raad 120
3.3.1 Cassatie in het belang van de wet 120
3.3.2 Toespitsing op drie rechtsvragen 122
3.4 Hoge Raad houdt vonnis van rechtbank in stand en verwerpt uitspraak van CTG 127
3.4.1 Geen moord, geen verificatievereiste en een beetje helderheid over contra-indicaties 127
3.4.2 Het tuchtrecht heeft eigen beoordelingskader 128
3.4.3 Opnieuw gemengde reacties 129
3.4.4 Gezaghebbende antwoorden 130
3.4.5 Kritische opmerkingen bij de arresten 131
3.4.6 SLK-arts niet vervolgd maar wel voor de tuchtrechter 134
3.5 Het laatste woord voor Marinou Arends 136

4 Ondraaglijk en uitzichtloos lijden: een norm die nader moet worden ingevuld 141
4.1 Lijden 142
4.1.1 Cassells definitie van lijden 143
4.1.2 Nederlandse auteurs baseren zich op Cassell 144
4.1.3 Lijden moet invoelbaar zijn 145
4.2 Ondraaglijk en uitzichtloos lijden en het ontbreken van een redelijk alternatief 147
4.2.1 Artsen en filosofen over ondraaglijk lijden 148
4.2.2 RTE vult de ondraaglijkheid van het lijden verder in 149
4.2.3 Opvatting van RTE over uitzichtloosheid en ontbreken van een redelijk alternatief 150
4.3 Lijden moet actueel zijn en ervaren worden 153
4.3.1 Kunnen patiënten in comateuze toestand lijden? 153
4.3.2 Kunnen patiënten met dementie ondraaglijk en uitzichtloos lijden? 156
4.4 Klaar met leven of een stapeling van ouderdomsaandoeningen? 161
4.4.1 De grenzen van het medische domein 162
4.4.2 Niet klaar met leven maar stapeling van ouderdomsaandoeningen 164
4.4.3 Ook de KNMG ziet dat zo 165
4.4.4 Discussie en ervaringen 167
4.5 Het lijdenscriterium bij patiënten met psychiatrische aandoeningen 170
4.5.1 RTE: ondraaglijk en uitzichtloos lijden bij deze patiënten 170
4.5.2 Kenmerken van het lijden van psychiatrische patiënten 171
4.5.3 Psychiaters vinden het lijden moeilijk te beoordelen 172
4.5.4 Belangrijke rol van Expertisecentrum Euthanasie 173
4.6 Ter afsluiting 174

5 Ontwikkelingen betreffende procedurele vereisten 175
5.1 Is behandelrelatie nodig voor euthanasie? 175
5.2 Vereiste van melding en toelichting 177
5.2.1 Melden: het meest besproken onderwerp in de jaren negentig 177
5.2.2 Het belang van een beredeneerd verslag 180
5.3 Consultatie lijkt simpel maar er zijn veel haken en ogen 182
5.3.1 Een speciale dienst voor consultatie 182
5.3.2 De invulling van het consultatievereiste door de RTE 184
5.3.3 Extra consultatie vereist bij bepaalde groepen patiënten 186
5.3.4 Een consulent-psychiater handelt niet professioneel 188
5.4 Medisch zorgvuldige uitvoering bepaald door de beroepsgroep 189
5.4.1 De beoordelingen van de RTE 190
5.4.2 Het gebruik van premedicatie 193
5.4.3 Eigen afweging en verantwoordelijkheid van apothekers 193
5.4.4 Verpleegkundigen wel betrokken maar geen uitvoeringshandelingen 195
5.4.5 Euthanasie of hulp bij zelfdoding 198
5.5 Moeten artsen verwijzen als ze zelf een euthanasie niet willen uitvoeren? 203
5.5.1 KNMG: geen wettelijke verwijsplicht 203
5.5.2 In de praktijk worden oplossingen gecreëerd 206
5.6 Euthanasie vergaand gereguleerd 207

6 Artsen, patiënten en naasten 209
6.1 Ervaringen van artsen met euthanasie 209
6.1.1 Euthanasie: een proces 209
6.1.2 Weinig voorkomend, behoorlijk belastend, maar het hoort erbij 210
6.1.3 Morele integriteit en medische vriendschap 214
6.2 Ervaringen van naasten met euthanasie 216
6.3 Twee spanningsvelden 218
6.4 Ontwikkelingen in opvattingen over euthanasie 221
6.5 Ter afsluiting 224

7 Maatschappelijke controle en effectiviteit van de Wtl 227
7.1 Overzicht van hoe euthanasie gecontroleerd wordt 227
7.1.1 Drie instanties belast met de controle op euthanasie 227
7.1.2 RTE in hoofdzaak verantwoordelijk 229
7.1.3 Ervaringen met en kritiek op het controlesysteem 233
7.1.4 Toch de medische exceptie? 240
7.2 Onderzoek naar de effecten van de wet 243
7.2.1 Rechtszekerheid 243
7.2.2 Transparantie 245
7.2.3 Kwaliteitsbevordering 246
7.2.4 Neveneffecten 247
7.3 Evaluatie van de wetsevaluaties 247
7.3.1 Geen beleidsanalyse 247
7.3.2 Opnieuw het hellend vlak 250
7.3.3 Geen knuppel in het hoenderhok 251
7.4 Ter afsluiting 252

8 Zelf over het eigen levenseinde beschikken 253
8.1 Op zoek naar de wettelijke grenzen van de hulp bij zelfdoding 254
8.1.1 Vrijspraak voor Martine Cornelisse 255
8.1.2 De zaak tegen Willem Muns leidt tot verwarring 256
8.1.3 Ook de zaak tegen Jan Hilarius brengt geen duidelijkheid 256
8.1.4 Iets meer duidelijkheid in de zaak Vink 257
8.1.5 Niet-artsen kunnen normaliter geen geslaagd beroep doen op overmacht 258
8.1.6 Albert Heringa helpt zijn Moek en procedeert nog steeds 259
8.1.7 De strafbaarstelling van hulp bij zelfdoding in discussie 263
8.2 Zelfeuthanasie: de ontwikkeling van een derde weg 267
8.2.1 Drie manieren om op humane wijze een einde aan het leven te maken 269
8.2.2 Artsen hebben een rol als een patiënt stopt met eten en drinken 270
8.2.3 De medicijnenmethode en een eventueel politieoptreden 271
8.2.4 Zelfeuthanasie komt best vaak voor 272
8.2.5 Coöperatie Laatste Wil 274
8.3 Het toenemend belang van zelfbeschikking 278
8.3.1 Meer ruimte door uitspraken van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens 278
8.3.2 Het denken over zelfbeschikking is veranderd 282
8.3.3 Geen pure individuele zelfbeschikking 283

9 Een speciale wet voor voltooid leven? 287
9.1 Een voortvarend begin 289
9.1.1 Een voorstel voor een nieuwe wet 290
9.1.2 De NVVE wil wel maar er is ook veel tegenstand 291
9.1.3 Er is een behoefte 292
9.2 Een nieuw politiek middel wordt succesvol beproefd 293
9.2.1 Burgerinitiatief Voltooid Leven 293
9.2.2 De politieke reactie is afhoudend 295
9.2.3 Heel veel kritiek 296
9.2.4 Een nieuw kabinet: nieuwe kansen? 300
9.2.5 De eerste onderzoeken naar mensen met een voltooid leven 301
9.3 De eerste cyclus: onderzoek en een welwillende regering 302
9.3.1 Voorwerk voor de commissie Schnabel 302
9.3.2 Het advies van de commissie Schnabel: houd het bij het oude 304
9.3.3 Els van Wijngaarden brengt voltooid leven gedetailleerd in beeld 306
9.3.4 De politiek aan zet 307
9.3.5 Ook andere wetenschappers verwoorden nu hun gedachten 310
9.4 De tweede cyclus: onderzoek en een initiatiefwetsvoorstel 313
9.4.1 Een nieuw kabinet, geen nieuw geluid 313
9.4.2 Het PERSPECTIEF-onderzoek 314
9.4.3 Een initiatiefwetsvoorstel van D66 317

10 Twee reflecties 321
10.1 Medicalisering, emancipatie en normalisering van euthanasie 322
10.1.1 Normalisering in de betekenis van geaccepteerd/veelvoorkomend 323
10.1.2 Normalisering in de betekenis van disciplinering 325
10.1.3 Normalisering van zeggenschap van artsen en patiënten over het sterfbed 326
10.2 Het zal nog wel even duren 329
10.2.1 Vergelijking voorgeschiedenis Wtl en Wtlo 329
10.2.2 Het is niet gemakkelijk om een ander pad te nemen 331
10.2.3 De Nederlandse politieke cultuur is veranderd 332
10.2.4 De bevolking lijkt het wel te willen 334
10.2.5 Ook de politieke scheidslijnen veranderen 336
10.2.6 Een politieke structuur die gemakkelijk toegankelijk is voor nieuwe ideeën 337
10.2.7 Conclusie 338

Literatuur 339
Jurisprudentie 393