Naaien en ondermijnen zijn de norm, het oprechte manoeuvreren is de afwijking. Wie daar anders over denkt is een potsierlijke naïeveling, een hardnekkig onschuldig schuimend medemens. Bestaan ze nog? Vinden we in de Post-Paarse Samenleving nog goeierds, geïnspireerden, laten we zeggen: Brave Professionals? Managers en vaklui die doodgeknuppeld zijn met Covey, Senge en de Kernkwaliteiten van Ofman? Na de vele bouw- en boekhoudfraudes, de preventieve ruimingen en het Grote Gretige Graaien is toch bij iedereen de Diepe Deceptie opgetreden? En wie de ogen nog dicht had, hem of haar zijn ze deze zomer ruw opengerukt. Want de fraaie voorbeelden van het nieuwe harde en 'eerlijke' optreden van de Nieuwe Tijd kon men niet teniet doen. Een Bomhoff die een van zijn hoogste ambtenaren de deur wees zonder duidelijke redenen. Een Herben die tijdens zijn vakantie is onthoofd. Een Blokker, zo'n omhoog gevallen middenstander, die zijn winkeldiefstallen rauw toeschrijft aan de asielzoekersindustrie. Klasse, die nieuwe orde. Wie nu nog gelooft in de zorgzame samenleving, in bezielde organisaties geleid door geïnspireerde managers heeft last van een overontwikkelde gewetenskwab of lijdt aan ernstige tekorten van cognitieve vermogens. En misschien is dat ook wel hetzelfde en leidt de Brave Blik tot dezelfde domme analyse van de bedrijfskundige werkelijkheid als het genetisch gemankeerde schouwen dat ontstaat als je de genen niet mee hebt. Toch is stupiditeit die ontstaat door de ontkenning van een kwaadaardige werkelijkheid ernstiger dan de domheid die zijn oorsprong in een beperkt analytisch talent vindt. Aan het eerste kun je wat doen, aan het tweede niet. Mensen, kijk om je heen! Laat je niet in de luren leggen: het manipuleren, het konkelen is de gewone gang van zaken en niet het integere collegiale gedrag. Daarom is de urgentie zo groot. Hoe konden we het vergeten! Laten we snel de rattigerigheid in onze bedrijven en organisaties weer op de agenda zetten. Laten we het kwaadaardige en duistere gekonkelefoezel van onze tegenstrevers en ons zelf uit de riolen halen en aan het daglicht blootstellen. De vraag is niet meer 'hoe word ik een bezield leider of een integere professional?', nee deze moet luiden: hoe word ik een vieze rat? Ja, onze droom en held is de Mensch die we in de Volksmond 'gore rat' noemen: het superieure wezen dat slinks en glibberig alles en iedereen naar zijn hand zet, dat meedogenloos is en dat zonder emoties zijn naaste collega's slachtoffert. Het is die persoon, die naaste collega, die chef, die klant, die we allemaal kennen, op wiens onverschrokken manipulaties we soms stinkend jaloers zijn maar die we het liefst verre van ons houden, niet omdat we zijn streken vrezen maar omdat we bang zijn ons de mindere te moeten weten. Laten we die medemens, die man, die vrouw tot ons object van onze studie maken. De belangrijkste vraag is: hoe word ik een rat? Op de snijtafel Wanneer we de ratten op de snijtafels van onze analyses legen moeten we keuzes maken. Fundamentele keuzes omtrent optiek en insteek. Je kunt hierbij ernstige en catastrofale fouten maken. De eerste fout is die van de 'sensatiezucht'. Laten we eerlijk zijn, wie verkneukelt zich niet wanneer een pedante en succesvolle bestuursvoorzitter in de hitte van de strijd plat op zijn muil gaat onderuit gehaald door zijn onderdirecteuren. Wie verbaast zich niet over het geweldige gekonkel in de top en de wrede streken die daar worden geleverd? Zit stil, kijk en huivert! Je moet wel van beton zijn om je niet over te geven aan de spanning die zo ongelooflijk lekker is omdat de ondergang de ander en niet jou treft. Deze hormonale opwinding is het slechtste motief om ons met de bedrijfskundige rat bezig te houden omdat het leereffect even groot is als een avondje SBS6-kleuterpulp kijken. We moeten ver blijven van die schandalen, de beruchte namen, de grote ontmaskeringen. Die worden wel in de algemene media besproken. Wat we met de rat op onze snijtafel willen is het achterhalen van de regels van de slinksheid, de grammatica van de goorheid en de structuur van de alledaagse achterbaksheid. De tweede foute keuze is die van de 'aanklacht'. Stel je voor, een dokter die fraaist etterende en pussende zweren bestudeert en elke vijf minuten van zijn klacht de wereld kond doet: "Hoe kan dit? Dit mag niet. Het is de schuld van. . . " Net zo min we dit gedrag van artsen accepteren moeten we dat van ons zelf aanvaarden. Wie aan de kant van de aanklager blijft staan en permanent het "J'accuse" uitspreekt is die kleinzielige boekhouder die angstig de grens van goed en fout in de gaten houdt. Erger, eentje die exact weet waar de grens ligt waar integer organisatiegedrag in rattenstreken over gaat. Zulke mensen zijn als de dood voor hun eigen kwaadaardige gedrag dat diep in hun kleine zielen verborgen ligt. Zij klagen via de ander zichzelf aan in de hoop die duistere driften onder controle te houden. Maar ja: wie geen vuile handen maakt, leert niks. Dat niet alleen: hij leeft zelfs niet eens. De laatste foute reden om ons op de rat te storten is de ergste. Het is een reden die veel mensen die ik ontmoet mij vertellen. Ze zeggen dan: "ik lees je boek, ik volg je lessen want dan leer ik het beter herkennen en kan ik me er dan tegen wapenen." En blij dat ze dan zijn. Ze voelen zich helemaal gesanctioneerd om zich met het kwaadaardige in te laten. Want met deze foute opvatting verklaren zij zich wederom tot geoorloofde buitenstaander en gaat de ratterigheid niet over hen zelf maar over die Vreselijke Ander. Wie de rat in zichzelf en anderen goed wil bestuderen moet op de rommelmarkt de best geslepen spiegel aanschaffen, deze op een lichte plek plaatsen, zijn gewetenskwabben opzij sjorren en de moed opbrengen nauwgezet zijn kwijlende gluipekop te bekijken: 'Ben ik die hufterige, lepe wrede rat? Ben ik dat?' 'Ja, dat ben ik'. Wie dat durft te zeggen, voor mijn part staat te mimen, die heeft de ware motivatie voor het rattenonderzoek gevonden. Uiteindelijk gaat het erom de feiten - naakt en rauw - onder ogen te zien: Ik ben een gore stinkrat, ik kan niet anders. Alleen dan zijn we gepermitteerd de snijkamer te betreden, de lancetten voor onze analyse uit de vlijmkokers te trekken en het specimen te openen. Het zoete spel van de macht De Spaanse biechtvader Gracián, biechtvader aan het Spaanse Hof had het door - dat zoete spel om de macht - en schreef daar een heel boek over: 'Handorakel en kunst van de voorzichtigheid'. Zo is een van zijn fraaie uitspraken dat voor iedereen een duimschroef op maat te maken is. Hij bedoelde dat natuurlijk niet letterlijk. Zijn intentie was wel om te zeggen dat iedereen een zwakke plek heeft die gemanipuleerd kan worden. Iedereen heeft ergens wel foutjes in de bedrading, deuken in zijn karakter, pijnlijke gevoeligheden die met de juiste manipulaties en interventies kunnen worden uitgebuit. Die te vinden, dat is een van de taken van de rat. Maar er zijn meer taken. Lijsten vol! In de loop der tijden zijn diverse catalogi van wreed- en andere goorheden verschenen ter lering en manipulatie. Ze zijn zelfs te ordenen op de beroemde Goorheid-schaal van Schrijvers. Deze schaal begint met het werk van de net genoemde Gracián en eindigt met dat van Markies de Sade. Is het werk van de Spanjool nog hoofdzakelijk psychologisch van aard, in het werk van de Fransoos kan men ook de verbrijzeling van vingerkootjes, de uitlepeling van ogen en wellustige moordpartijen bestellen. Die andere schrijver van de slinksheid, de manipulatie, die Renaissance Man, de meest oorspronkelijke omdat hij de eerste was die in het Westen een groslijst van manipulaties samenstelde, Machiavelli, zit ergens halverwege Gracián en die viespeuk van een De Sade. Waar mijn eigen boek 'Hoe word ik een rat?' gescoord moet worden laat ik graag aan mijn lezers over hoewel ik er wel mijn eigen gedachten over heb. In het westerse bedrijfsleven kan men zich het beste laven aan de kennis die ons door mensen als Gracián is nagelaten. Op enkele uitzonderingen na is het Europese zakenleven op dit moment redelijk gepacificeerd en komen fysieke wreedheden op een enkele blauwe plek bij arbeidsconflicten na niet voor. Het gaat vooral om leep en achterbaks gekonkel. In de loop der jaren heb ik diverse verhalen over rattenstreken gehoord en het een en ander zelf aan den lijve mogen smaken. Op basis hiervan heb ik míjn catalogus voor de kantoorguerrilla gemaakt en gevuld met de gebruikelijke werkwijzen van het bedrijfsleven en de overheidsorganen. Zo heb je alle activiteiten die direct gericht zijn op de ander, laat het je chef, je collega, een landelijk bestuursorgaan, de directie, een belangengroep, een medewethouder zijn. Bij deze activiteiten ben je permanent bezig de ander te naaien en te piepelen dan wel zijn of haar kracht voor jouw doelen te exploiteren. Ten tweede heb je de streken waarbij je gebruik maakt van de ander. Een goede rat heeft zo zijn stropoppen, zijn domme blondjes, zijn marionetten, zijn hofhouding gecreëerd. Via hen oefen je de macht uit. En ten slotte heb je de klasse van maatregelen die je direct rond jezelf kunt treffen. Dan gaat het vooral om: wat vertel je, wat is je reputatie, hoe voorspelbaar ben je, kun je goed de waarheid liegen. Als ze me nu zouden vragen wat de belangrijkste techniek is waarover een goede rat beschikt dan zou ik antwoorden met de 'Waarheid liegen'. Want hij is de woordkunstenaar bij uitstek. Hij kan met treffende woorden van een zware mislukking het grootste succes van de kosmos te maken. Maar is hij vooral ook in staat om zijn klep te houden wanneer dat nodig is en de grootste nonsens te schreeuwen als afleiding van de zaak is geïndiceerd. In de ratrace geldt dat hoe meer je baas bent over wat je al dan niet vertelt des te beter het is. Dus onthoud: waffel houden, zwijgen, de waarheid liegen als nodig. En laat je niet door niemand, door niemand zeg ik, dus niet door je baas, niet door je collega's, vooral niet door die HRM-trutjes om je heen die zich als coach voordoen verleiden iets prijs te geven van je diepste drijfveren, begerigste ambities, duisterste coups. Zwijg over al je omtrekkende bewegingen en manipulaties. Zwijg. We kunnen niet anders Maar waarom is het die Rat allemaal te doen? Waarom besteedt hij zoveel energie, zoveel mooie jaren van zijn leven aan politiek gekonkel, gestook en gedoe? Kan die lauwe zak water, eiwitten en kluiven niet anders dan? Als we de 19e eeuwse filosoof Nietzsche mogen geloven kan de Mens inderdaad niet veel anders en is hij een wezen dat onderhevig is aan een diepe wet: de wil tot macht. Als deze filosoof nu zou hebben geleefd had hij vast gepredikt dat onze moderne organisaties de zoveelste kromme weg van de macht zijn. In onze kantoren, in onze vergaderingen, in onze veranderkundige interventies, in ons bovengronds en ondergronds gekonkel lopen we steeds met de voeten van die 'wil tot macht'. Zelfs de humaniserende en liberale werkmethoden, de bezielende vormen van leiderschap, participerende overleg- en ontwikkelbenaderingen moet je met de nodige argwaan bekijken: hier zou die wil wel eens extra werkzaam kunnen zijn! Dus als je een rat bent gehoorzaam je aan je innerlijkste wet. Je leeft het leven en belichaamt in je vriendelijkheid, in je hufterigheid, in je openlijke strategieën, in je ondergrondse calculerende gevechten niets anders dan… de wil tot macht. Met Nietzsche mag je eindelijk zijn die je altijd al bent geweest: een asshole. Je afwijking blijkt norm te zijn.
Over Joep Schrijvers
Joep Schrijvers doet onderzoek naar westerse advies- en lesboeken voor vorsten, bestuurders en managers van Homerus tot Covey. Hij is schrijver van succesvolle, kritische boeken en artikelen over management, mens en maatschappij.
