Joseph Kessels kennen we, als emeritus hoogleraar Human Resource Development en medeoprichter van Kessels & Smit The Learning Company. Maar met alle respect: wie is Tjip de Jong?
Ik heb een jaar of tien met Joseph Kessels gewerkt bij Kessels & Smit en ben in 2010 bij hem gepromoveerd, op een onderzoek naar informeel leren en innovatie. Sinds vier jaar ben ik zelfstandig adviseur op het gebied van leren en innovatie. Twee jaar geleden heb ik Verslaafd aan organiseren gepubliceerd. Daar dacht Joseph al mee op de achtergrond, en dit nieuwe boek hebben we helemaal samen gemaakt.
Jullie betogen in Denken in organisaties dat het de hoogste tijd is om anders te gaan nadenken over samenwerken, duurzame ontwikkeling en rijkdom. Maar hoe dan? Jullie zoeken daarvoor inspiratie bij een aantal denkers uit de Verlichting, zeg de zeventiende en achttiende eeuw. Wat hebben die ons nog te vertellen, vandaag de dag?
De Verlichting is de tweede grote intellectuele revolutie geweest in Europa, na de Grieken. Die heeft heel veel opgeleverd, niet alleen als het gaat om filosofische vraagstukken maar ook over democratie, wetenschap, kunst, en ondernemerschap. Veel van hoe we nu tegen dingen aankijken komt daar vandaan. Het leek ons interessant en zinvol om daar het stof eens vanaf te blazen. En, een argument vanuit de discipline van leren en ontwikkelen: de Verlichting zette voor het eerst het vrije, zelfstandige denken voorop. Het ziet leren, ontwikkelen en autonomie als drijvende kracht voor vernieuwing. En daar voelen wij ons ook erg bij thuis.
Jullie stellen drie vragen centraal. Laten we meteen maar de eerste bij de kop nemen. 'Wat is er nodig om van werk niet alleen een aantrekkelijke bron van inkomsten te maken, maar ook een betekenisvolle activiteit die de kwaliteiten van mensen aanspreekt, uitnodigt tot groei, ontwikkeling, initiatief, innovatie, verantwoordelijkheid en emancipatie?' Wat zegt de Verlichting daarover?
De Verlichting biedt een aantal aanknopingspunten om na te denken over wat die idealen zijn en hoe je daar vorm aan geeft. Dat zijn de zeven 'lichtbakens' die wij in ons boek voorstellen en waarmee je als lezer aan de slag kunt. In HR hoor zie je steeds vaker dat het om geluk gaat. Medewerkers moeten gelukkig zijn, en de klant moet centraal staan. De Verlichting laat ons zien dat geluk het resultaat is van hoe je betekenis geeft aan wat je doet, aan de hand van een moreel kompas dat je zelf ontwikkelt. Maar kijk eens hoe ons werk in de praktijk is georganiseerd? Uiteindelijk moet alles geld opleveren. Dus we gaan organiseren op output. Daar richten we de processen op in, daar sturen we op. Dat leidt voortdurend tot spanningen en dat zit innovatie in de weg. Niet alleen bij banken en verzekeraars, maar ook in de zorg en in het onderwijs. Je kunt je afvragen of ons vertrouwen in de economie ook niet de kenmerken vertoont van een dogmatisch geloof.
Jullie pakken daar dan zeventiende-eeuwers bij als David Hume en Immanuel Kant, en Dorothea Leporin van wie ik nog niet eerder had gehoord, waarvoor dank. Wat zeggen die daar dan over en wat kun je daar dan mee in onze tijd?
Nou, die Hume bijvoorbeeld heeft zich afgevraagd in hoeverre er een oorzakelijk verband is tussen wat je doet en wat je bereikt. Je kunt daar allerlei aannames over doen, maar je kunt het ook gaan onderzoeken. Hij deed dat in zijn tijd, maar wij tegenwoordig laten dat vaak na in ons werk en in onze organisaties, als we proberen te snappen wat daar gebeurt en als we proberen daar wat aan te verbeteren. In de praktijk van alledag zijn wij geneigd te doen wat we denken dat werkt in plaats van wat we weten dat werkt. We willen meer klantgericht gaan werken, maken daar een plan voor, dragen het management op dat te implementeren, reiken professionals standaarden en protocollen aan waar ze zich aan moeten conformeren - en wat gebeurt er? De professional wordt ongelukkig. En bovendien: leidt al die klantgerichtheid wel tot een duurzame en betere wereld? Het kan ook een vrijbrief zijn om nergens wat van aan te trekken en alleen dat te doen wat geld oplevert.
Wat gaat daar dan mis?
Wat daar misgaat, is dat er geen beroep wordt gedaan op het kritisch zelfstandig denken van de professional. Integendeel, dat wordt buiten spel gezet. Hier speelt hiërarchie een dominante rol, iets waar de Verlichting zich ook tegen afzette. Het is een grondrecht zelfstandig na te denken, dat hoeft niet iemand anders voor je te doen. Wij zijn van mening dat hiërarchie in organisaties zijn langste tijd wel heeft gehad. Dat is ook zichtbaar in plattere organisaties, in de start-up cultuur en bij de vele zelfstandige professionals. Van werk hiërarchisch organiseren worden professionals uiteindelijk vaker dommer van dan slimmer.
En David Hume herinnert ons eraan hoe belangrijk dat ook alweer was en zet ons aan om daar weer ruimte aan te geven?
Exact. Dat zijn van die ‘lichtbakens’ die wij in ons boek voorstellen. Waar je het samen over kunt hebben, waar je samen over na kunt denken, wat die te zeggen hebben en hoe in dat licht ons werk verschijnt en onze organisaties. Niet als filosofisch gedachtenspel, maar als begin van leren en innoveren. Als mensen dat gaan doen met Denken in organisaties, dan hebben wij ons doel bereikt.
Op 19 maart 2019 spreekt Tjip de Jong op het seminar 'Veranderdynamiek - Veranderen als samenspel'.
Over Pierre Spaninks
Pierre Spaninks (Eindhoven, 1955) was tot zijn pensionering in 2021 zelfstandig professional in journalistiek en communicatie. Hij kreeg landelijk bekendheid als ZZP-expert. Voordien had hij gewerkt in het hoger onderwijs en de consultancy. Hij studeerde Tekstwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam en volgde op Harvard het Senior Manager in Government Program. Tegenwoordig legt hij zich toe op de Egyptologie.
