Een deel van deze personen is nog in actieve dienst en wilde alleen meewerken op voorwaarde van anonimiteit. Wat leert dit onderzoek ons over de rol van angst in de vele problemen, waar nogal wat uitvoeringsorganisaties al lang mee kampen?
Allerlei uitvoeringsorganisaties, variërend van de Belastingdienst tot Rijkswaterstaat, weten de afgelopen jaren telkens weer stevig het nieuws te halen. Er speelt bij deze organisaties een diversiteit aan problemen: falende IT-systemen, ten onrechte stopgezette toeslagen of juist ten onrechte uitgekeerde bedragen, lange wachtlijsten voor keuringen of gedoe over risico's in grote infraprojecten. Op uitvoeringsorganisaties is sinds de crisis van 2008 flink bezuinigd, terwijl de taken toenamen met ingewikkelder regels. De Tweede Kamer doet inmiddels een parlementair onderzoek naar de oorzaken van de problemen. Goed nieuws, want dit parlementaire onderzoek heeft een helder doel: zorgen dat overheidsbeleid uitvoerbaar blijft. Iets dat ons allemaal aangaat.
De moderne ambtenaar die overheidsbeleid opstelt heeft naast zijn of haar bewindspersoon te maken met vier vaak lastige partijen. De Tweede Kamer moet instemmen met het beleid. Het Ministerie van Financiën moet akkoord gaan met de financiële consequenties. De Raad van State toetst de juridische houdbaarheid. Uiteindelijk het belangrijkste: het beleid moet uitvoerbaar zijn, wat de betreffende uitvoeringsdienst laat weten met een ‘uitvoeringstoets'. De uitvoerder is overigens de enige partij waar ambtenaren direct invloed op kunnen uitoefenen. ‘We moeten nog even op de uitvoering rammen', zoals een ambtenaar het in genoemd NRC-onderzoek verwoordt.
Welke rol speelt de angst van ambtenaren hierbij en waarom is dat een probleem, voor ons allemaal? Angst is een slechte raadgever. Dit is een cliché en dus waar. Bij angst gijzelt ons oude reptielenbrein ons recentere rationele brein. Hierdoor denken we minder helder na en nemen we minder goede besluiten. Eigenlijk wel een dingetje, als het over overheidsuitgaven van vele miljarden per jaar gaat, waar miljoenen mensen van afhankelijk zijn (toeslagen) of vrijwel dagelijks mee te maken hebben (infrastructuur).
Nog een punt, angstige ambtenaren geven zeer waarschijnlijk niet altijd het weerwoord aan hun superieuren en bewindspersonen, dat ze vanuit hun expertise wel zouden willen én moeten geven. Bijvoorbeeld over de uitvoerbaarheid van voorgesteld beleid. In de hogere ambtelijke kringen schijnt het een ongeschreven regel te zijn dat je een verzoek van een bewindspersoon maximaal twee keer mag weigeren. Bij een derde keer komt er gewoon iemand anders op je plek, iemand die wel doet wat er wordt gevraagd. Het zou me trouwens niet verbazen als dit in het bedrijfsleven ook zo werkt.
Wat kunnen we nu concluderen? Diverse uitvoeringsorganisaties worstelen met hardnekkige problemen. Er loopt een parlementair onderzoek naar de uitvoerbaarheid van overheidsbeleid. Het ongetwijfeld lijvige rapport uit dit onderzoek zal echter geen zier veranderen, als de rol van angst in ons ambtelijke apparaat geen expliciete aandacht krijgt. Want angst is niet uitvoerbaar.
Martin van Staveren adviseert, doceert en schrijft over realistisch(er) omgaan met onzekerheden, risico's én kansen. Hij is auteur van de boeken Risicogestuurd werken en Risicoleiderschap.
Over Martin van Staveren
Martin van Staveren is adviseur, auteur, docent en spreker. Hij ontwikkelde het gedachtegoed voor risicoleiderschap. Met zijn bureau VSRM helpt hij organisaties doelgericht om te gaan met risico’s én kansen in complexe situaties. Eerder schreef hij onder andere Risicogestuurd werken (2015), Risicoleiderschap (2018) en Iedereen Risicoleider (2020).
