De auteurs - Marcel Hoonhout, Christa van Luijk, Antoon Duijnker, Annemieke Knuwer, en Rinus Merkies - stellen echter (ook) vast dat professionals daartoe lang niet altijd de mogelijkheden hebben. Want Professioneel reflecteren is een complex en tijdrovend proces, dat heel iets anders is dan je contextvrij afvragen ‘Wie ben ik?’. In hun boek laten zij zien wat een professional precies doet als hij reflecteert en hoe hij daarmee bijdraagt aan waar het uiteindelijk om gaat: professionele groei.
Je kunt je echter afvragen in hoeverre de overtuiging dat alle professionals regelmatig op hun professionele handelen reflecteren gekleurd is door wishful thinking. In 2015 deed Marant Interstudie onderzoek naar niet-functionerende docenten in het voortgezet onderwijs. Hun conclusie liet aan duidelijkheid niets te wensen over: veel docenten in het VO beschikken niet over reflecterend vermogen. Ze kunnen onvoldoende reflecteren op hun houding en gedrag en zien niet of nauwelijks hun eigen aandeel in de situaties binnen of buiten de klas die problemen veroorzaken.
Vijf jaar later valt in De Staat van het Onderwijs 2020 hetzelfde te lezen over schoolleiders: zij schieten tekort in het vermogen te reflecteren op hun eigen gedrag. Als het om professioneel reflecteren gaat is er dus best nog wat te winnen, ongetwijfeld ook in andere sectoren. Want waarom zouden bovenstaande bevindingen alleen op het onderwijs betrekking hebben?
Je kunt je natuurlijk afvragen of in onderwijskringen met reflecteren hetzelfde bedoeld wordt als wat de auteurs daaronder verstaan. Die zijn sowieso niet erg gelukkig met de definities die zij in de literatuur tegenkomen. ‘In andere opvattingen over reflecteren worden wat wij valkuilen en risico’s noemen misschien juist als kernactiviteiten aangemerkt,’ schrijven ze. Alleen daarom al was het hoog tijd dat er een boek kwam waarin duidelijk wordt uitgelegd wat reflecteren precies is.
Het antwoord op die vraag wordt voorafgegaan door een korte uiteenzetting over wat een professional kenmerkt. Professionals zijn hoogopgeleide beroepsbeoefenaren die dagelijks te maken hebben met complexe, niet goed gedefinieerde vraagstukken die al doende in kaart moeten worden gebracht. Vaak gaat het daarbij om unieke omstandigheden waarin meerdere belangen spelen vanuit verschillende invalshoeken. Voor iedere keus zijn dus niet zelden meerdere alternatieven beschikbaar. In veel gevallen is de beschikbare informatie bovendien ontoereikend en/of tegenstrijdig. Professionals moeten daarin ‘naar bevind van zaken handelen’, om het wat alledaags uit te drukken. Goldberg (2001) noemt dat ‘adaptief kiezen’: kiezen aan de hand van de eigen kennisbasis en praktijktheorie, iets wat niet gesystematiseerd kan worden in protocollen. Daarom nemen professionals na afloop regelmatig de tijd om hun keuzes, met de kennis van nu, nogmaals tegen het licht te houden. Dat wil zeggen: volgens de auteurs. Als dit proces systematisch verloopt, heet dat ‘professioneel reflecteren’.
Voor de volgorde van de te bespreken onderwerpen hebben de auteurs de indeling van professor Erik de Corte gekozen: domeintheorie, verwervingstheorie, en begeleidingstheorie. Dat wil zeggen: eerst bespreken zij de belangrijkste aspecten van professioneel reflecteren, daarna leggen zij uit hoe iemand professioneel reflecteert. Om ten slotte te eindigen met aanwijzingen voor begeleiders: hoe kun je het reflecteren op professionele werkzaamheden stimuleren. Dat laatste doen zij in retrospectief: ze beschrijven de manier waarop zij zelf te werk zijn gegaan. Dat resulteert uiteindelijk in een soort kijkwijzer: het ‘Houvast voor het waarnemen van kwaliteit van P-reflectie’.
‘Professioneel reflecteren is, gezien de vele deelactiviteiten, een enorme klus,’ schrijven de auteurs in het afrondende hoofdstuk. Daarmee is geen woord te veel gezegd. Dat doet aan de praktische bruikbaarheid van hun boek echter niets af, zeker wanneer je al lerende kunt focussen op een van die deelactiviteiten. Een vaardigheid leren doe je immers stap voor stap.
Over Bert Peene
Bert Peene werkte jarenlang als kerndocent bij IMAGO Groep, Via Vinci Academy en C-Lion, opleiders voor het onderwijs. Daarnaast voerde hij als zelfstandige opdrachten op het gebied van organisatieontwikkeling uit in profit en non-proft. Tegenwoordig werkt hij als free lance docent en schrijft hij voor diverse bladen over managementliteratuur.
