Cultuurkrakers

vraag je je af bij het bericht van de zoveelste graaigrage CEO die bij het scheiden van de markt nog net even zijn opties verzilvert om het wat minder florissante deel van zijn erfenis aan zijn opvolger over te laten... Soms vraag je je af bij het zien van een foto van weer zo'n megalomaan bouwplan voor de privé-woning van een cijferopleuker die duizenden werknemers zonder pensioen op straat stuurt... Bij het horen van het zoveelste bericht dat het management comité van een keten die alle risico's bij de franchisenemers heeft gelegd zichzelf een salarisverhoging van duizend procent heeft gegund... Soms vraag je je dan af of die mensen geen kleine kinderen hebben. Of kleine kleinkinderen. Jonge zieltjes aan wie ze het meesterwerkje van Eric Carle kunnen voorlezen. 'Rupsje Nooitgenoeg', die zoveel eet dat hij er een au-buikje van krijgt. Wie 'Rupsje Nooitgenoeg' wat te kinderachtig vindt, zou 'Cultuurkrakers' van Kalle Lasn kunnen overwegen. 227 Pagina's lang trekt deze in Estland geboren, in Australië opgegroeide, in Japan rijk geworden en uiteindelijk in Canada activist geworden auteur ten strijde tegen de uitwassen van de bovenstroom van onze cultuur. Een cultuur die ook in ons land onmiskenbaar steeds meer Amerikaanse trekjes vertoont. En daar moeten we volgens Lasn behoorlijk ongerust over zijn. Sterker nog, we moeten er tegen ten strijde trekken; we moeten die cultuur kraken. Met de macht van de enkeling: de cultuurkrakers. Culturejammers, in de oorspronkelijke titel. Culturejammers zullen - u bent gewaarschuwd - verantwoordelijk zijn voor de Tweede Amerikaanse Revolutie, waarin wordt afgerekend met, wat Lasn consequent noemt, Amerika(TM). Lasn heeft zijn boek verdeeld in vier seizoenen. In de herfst maken we kennis met de Mantsjoerijse consument. Net als 'The Manchuran Candidate' van Richard Condon, leeft de moderne consument in trance. Hij heeft er een vage notie van dat ergens, eerder in zijn leven, experimenten op hem zijn uitgevoerd, maar daar kan hij zich niet veel van herinneren. Terwijl hij verdoofd was of te jong om het zich te herinneren, werden er ideeën in zijn onderbewuste ingebracht met de bedoeling zijn gedrag te veranderen. De Mantsjoerijse consument is niet geprogrammeerd om de president te doden (zoals bij Condon), maar om de deur uit te gaan en op een aantal van tevoren bepaalde commando's dingen te kopen. Door een dagelijks bombardement van drieduizend reclame-uitingen, worden basale emoties in verbinding gebracht met consumptiegoederen. Honger staat gelijk aan Big Mac. Slaperigheid aan Starbucks. Depressie aan Prozac. En hoe staat het dan met die brandende ongerustheid, dat diepe bijna vergeten gevoel van alarm over zijn verloren onafhankelijkheid en zijn zelfgevoel? Voor de Mantsjoerijse consument is dat het signaal om de tv aan te zetten. Het is geen vrolijk beeld dat Lasn daar schetst. Het beeld voegt zich echter moeiteloos bij andere signalen uit de onderstroom van onze cultuur. Zoals daar is de cultfilm The Matrix, die de vraag opwerpt of het systeem er is voor ons of dat wij er zijn om het systeem te voeden. In Deel twee, de Winter, laat Lasn daar geen misverstand over bestaan. Leeg gevoel? Maak je geen zorgen. Consumptie vult de leegte. Een commercial zoals je die kunt aantreffen op Lasns internetsite www.adbusters.org en die ook in het boek is te vinden. Het sleutelhoofdstuk van het boek is naar mijn idee 'De onofficiële geschiedenis van Amerika(TM)'. Amerika is geen land meer, fulmineert Lasn. Het is een merk geworden, een merk waarmee miljarden gemoeid zijn. De Amerikaanse cultuur wordt niet langer door het volk gecreëerd, maar door het bedrijfsleven. Het ging mis in 1886. In de zaak Santa Clara Country versus Southern Pacific Railroad oordeelde het Amerikaanse Hooggerechtshof dat een onderneming dezelfde rechten had als een individuele burger. Maar, zo had het gerechtshof toch moeten bedenken, met oneindig veel meer mogelijkheden om die uit te oefenen. Vanaf het moment van dit door idealisme ingegeven vonnis, is een proces op gang gekomen waarin bedrijven een enorme invloed zijn gaan krijgen op wie het land regeert en op alles wat er daar gebeurt. De onofficiële geschiedenis van Amerika(TM), aldus Lasn, is geen verhaal van krachtig individualisme en heldhaftige persoonlijke offers bij het najagen van een droom. Het is het verhaal van een ontspoorde democratie, van een onderdrukte revolutiementaliteit en van een volk dat ooit trots was, maar dat nu tot slavernij is vervallen. Zoals dat treffend wordt geïllustreerd door het opschrift op de minikarretjes voor kinderen in de speelgoedwinkel: 'Toys 'R Us klant in opleiding'. Als de Lente is aangebroken in het boek, gaan we eerst terug naar het roerige Parijs van 1968, naar de Internationale Situationisten. Daar ligt kennelijk de grote inspiratiebron van de auteur. De Situationisten verklaarden zich verplicht tot een leven van voortdurende nieuwigheid. Ze verzonnen tal van stunts om een spontane manier van leven aan te moedigen. Hun favoriete methode - en die van Lasn - was die van het détournement (letterlijk omleiding). Het hield in dat je beelden, omgevingen, sferen en gebeurtenissen van het spektakel langs een andere route stuurde om de betekenis ervan om te draaien of te ondermijnen en ze op die manier terug te eisen. Zoiets als de anti-globalisten doen met een wereldtop. Want wie de memen heeft, heeft de macht. (Een meme is een eenheid van culturele overdracht - een populaire uitspraak, een concept, een wijsje, een begrip uit de mode, de filosofie of de politiek - die van het ene brein naar het andere springt, een begrip dat werd geïntroduceerd door Richard Dawkins in 'The Selfish Gene'). Het is met een memenoorlog waarmee Lasn de draad na 25 jaar weer wil oppakken. "Wij geloven dat we een nieuw merk kunnen lanceren en Amerika(TM) kunnen verslaan in een memenoorlog. We zijn beter georganiseerd en veel slimmer dan vijfentwintig jaar geleden. Onze kansen staan me wel aan." In het laatste deel van het boek, de Zomer, roept Lasn ons op om memenkrijgers te worden. Om onze woede om te zetten in actie en bedrijven terug te zetten op de plaats waar zij horen door het herroepen van veel van de grondwettelijke rechten die we hun de afgelopen tweehonderd jaar hebben verleend. Want een bedrijf heeft geen hart, geen ziel en geen moraal. Een bedrijf is slechts een hulpmiddel om het beter te hebben, een instrument voor de democratie - en niet andersom. De Zomer bevat recepten en aanwijzingen om merken en bedrijven te 'ontcoolen', instructies voor wat Lasn noemt demarketing. Zelfs bevat de Zomer een assertiviteitstraining voor cultuurkrakers. Interessant is zijn oproep om te komen tot een Media Carta die, naar analogie van de Engelse Magna Carta, iedere individuele burger vrije toegang tot de media moet verzekeren. Want daar is de woede van Lasn begonnen, toen hij tevergeefs een spotje uitgezonden wilde krijgen die de methodes van de bosbouwbedrijven op Vancouver Island aan de kaak stelde, omdat iedere zendgemachtigde vreesde dat dit te schadelijk zou kunnen zijn voor de zo noodzakelijke reclame-inkomsten. Cultuurkrakers is geschreven als een manifest, een manifest tegen de ongebreidelde consumptiecultuur zoals de ondertitel luidt. 227 Pagina's woede is echter soms moeilijk door te komen; het is net alsof je naar een pornofilm van 24 uur zit te kijken. Doorbijten is het devies, want Lasn heeft belangwekkende dingen te melden. In de eerste plaats is hij een exponent van de onderstroom, een onderstroom die weleens in hoog tempo aan belang zou kunnen winnen nu de bovenstroom steeds meer van die lelijke uitwassen vertoont. Maar ook inhoudelijk maakt hij rake analyses. Voor zijn portrettering van Amerika(TM) zou ik zelfs nog andere argumenten kunnen aandragen, omdat ik het voorrecht mocht smaken een reportage te maken over lobbyisten op Capitol Hill die onbesmuikt uitlegden hoe zij politici in hun zak staken. En op weer een ander niveau is 'Cultuurkrakers' een communicatieles van de bovenste plank en sluit Lasn aan bij bijvoorbeeld Malcolm Gladwell ('Het Omslagpunt'). Maar of het boek werkelijk helpt de wereld te verbeteren? Wie weet. Rupsje Nooitgenoeg wordt uiteindelijk toch ook een mooie vlinder.