In Rationaliteit bespreekt Pinker met name de nodige gereedschappen om tot rationaliteit te komen. Toen ik startte met lezen bekroop me enige twijfel: Was deze inhoud niet allang bekend, o.a. beschreven door Kahneman in diens boek ‘Ons feilbare denken’? Het antwoord is: Niet alles las ik eerder, en ik las het nooit eerder zo uitgebreid. Pinker is zeer uitvoerig. Dat is tegelijk de charme van dit boek, maar ook de achillespees. Want, ja het is waar: Pinker is breed van stof. En tegelijk ben ik onder de indruk.
Beoordelingsvermogen
Het blijkt dat mensen steeds rationeler worden, maar tegelijkertijd de nodige denkfouten maken. Pinker beschrijft die denkfouten helder en uitvoerig. De auteur vraagt zich af hoe mensen zich in het leven staande kunnen houden als ze de meest elementaire basisbeginselen van de logica niet kunnen toepassen. Fraai is zijn beschrijving van het beroemde ‘Monty-Hall-dilemma’ waarin quizkandidaten moeten kiezen achter welk van drie deuren een fraaie nieuwe auto staat. Achter de andere twee deuren staat een geit. Als de keus gemaakt is opent de quizmaster een van de twee overgebleven deuren (waar een geit staat) en vraagt de deelnemer of hij bij zijn eerste keuze blijft of de andere deur wil kiezen. Bijna alle deelnemers blijven bij hun oorspronkelijke keuze. Pinker legt uitvoerig uit dat dit niet de goede keuze is. Kennis van statistiek blijft door het gehele boek heen een zeer belangrijk vakgebied. Zelf ben ik statistisch redelijk onderlegd, en ik kan niet goed inschatten of dit boek goed te lezen is voor mensen die geen enkele kennis van het onderwerp hebben.
Regressie
De verhelderende manier waarop Pinker de statistische term ‘Regressie naar het gemiddelde’ uitlegt is een compliment waard. Hij doet dat zeer beeldend en voorziet de uitleg van een duidelijk voorbeeld. Pinker legt daarnaast uit waarom rationele mensen toch tot enorme missers kunnen komen. Sinds Kahneman weten we dat we het meest irrationeel zijn wanneer we onze stokpaardjes verdedigen. Pinker besteedt er een uitvoerig hoofdstuk aan. Daarin lezen we bijvoorbeeld dat statistische denkfouten en de rol van de sociale media niet de hoofdoorzaak zijn van geloof in samenzweringstheorieën. De reden dat we niet met een redenatie willen meegaan is vaak omdat het ons domweg niet aanstaat welke kant die uitgaat. Mensen redeneren naar hun politieke, religieuze of ethische stam toe. Hij licht dat o.a. toe met de overmatig verharde standpunten die Republikeinen en Democraten in de VS innemen. Er wordt geredeneerd vanuit de eigen groep. En wie de eigen groep afvalt is een verrader.
Vooruitgang
In het laatste hoofdstuk van Rationaliteit stelt Pinker dat onze vooruitgang verklaard kan worden door rationaliteit. Daar zullen we aan moeten blijven werken. Met peer reviews, fact checking, toetsbaarheid in wetenschappelijk onderzoek, training in kritisch denken en het organiseren van macht en tegenmacht in het openbaar bestuur. Al met al een indrukwekkend boek over een onderwerp waar iedereen mee te maken heeft en zelf een bijdrage aan kan leveren.
Over Peter de Roode
Drs. Peter de Roode is zelfstandig adviseur en trainer. Hij ondersteunt organisaties bij het invoeren van grootschalige veranderingen waarbij gedragsverandering centraal staat.