In uw boek introduceert u de transitieaanpak. Wat houdt die precies in?
Transities zijn fundamentele en onontkoombare veranderingen in maatschappelijke systemen. Een goed voorbeeld van een transitie in het verleden is de overgang van paard en wagen naar de auto als primair vervoersmiddel, met alle veranderingen in de economie en infrastructuur die daarbij kwamen kijken. Op dit moment zitten we middenin een energietransitie: van centraal geregeld en draaiend op fossiele brandstoffen richting meer decentrale opwekking van hernieuwbare energie. Het gaat dus om een overgang naar een geheel nieuw systeem met een eigen cultuur, structuur en werkwijze. Omdat transities langdurig en complex zijn, is het voor partijen moeilijk om op de veranderingen te anticiperen of te sturen. De transitieaanpak die we in ons boek uitwerken, is een getoetste methode die bedrijven en overheden, maar bijvoorbeeld ook brancheorganisaties, kunnen inzetten om grip te krijgen op een transitie. De kern van de transitieaanpak draait om het bijeen brengen van koplopers, bijvoorbeeld sociaal ondernemers met innovatieve ideeën of nieuwe businessmodellen. Door met deze doeners en dwarsdenkers te experimenteren en op een fundamenteel andere manier zaken te doen, kan er richting worden gegeven aan de transitie en ruimte gemaakt worden voor nieuwe manieren van denken en werken.
Hoe is ‘de Staat van het Land’ momenteel als het om maatschappelijk verantwoord ondernemen gaat, precies? U bent daar behoorlijk positief over, terwijl volgens Jan Jonker nog niet één procent van alle bedrijven een circulair businessmodel hanteert.
Zonder innovatie – technisch, sociaal, ondernemend – is er geen verandering. Er staan steeds meer ondernemers, bedrijven, organisaties en burgercoöperaties op die een visie hebben voor een duurzamere toekomst en risico durven nemen om hier dichterbij te komen. Dit juichen wij enorm toe en we lichten in het boek ook een aantal mooie voorbeelden van sociaal en verantwoord ondernemen toe die volgens ons bijdragen aan transitie. Zij laten zien dat het fundamenteel anders kan. Maar er zijn meer van deze koplopers nodig die hun sector een nieuwe richting induwen. Jan Jonker stelt terecht dat duurzame businessmodellen nog niet het ‘nieuwe normaal’ zijn. Om duurzaamheidstransities, zoals die naar een circulaire economie, echt verder te brengen, zullen veel meer bedrijven de koplopers moeten volgen en zijn structurele veranderingen nodig.
Wat is er nodig om meer bedrijven te stimuleren tot een serieuze bijdrage aan de circulaire economie?
In een transitieaanpak moet ook aandacht zijn voor het verbreden van de beweging, zodat er een verandernetwerk van partijen ontstaat die dezelfde transitieagenda onderschrijven en uitdragen. We beschrijven in ons boek ook een aantal manieren om aan opschaling te werken: navolging stimuleren, richting geven aan de sector en platforms voor vernieuwing creëren. Zorgen dat ontwikkelingen optellen dus. Hier gaat vaak – onterecht – minder aandacht naar uit dan naar het stimuleren van innovatie en incubatie van ondernemerschap. Ook belangrijk: stoppen met stimuleren van ‘onduurzame’ ontwikkelingen en gericht beginnen met uitfaseren van structuren, denkbeelden en gewoonten die niet passen bij een duurzame toekomst. Zowel vanuit de markt als vanuit de overheid is een mix van repressieve en stimulerende interventies noodzakelijk om systeemverandering in een sector teweeg te brengen. Zo kan (verplichte) certificering een hogere baseline voor MVO-prestaties garanderen en worden er steeds vaker sector-brede convenanten afgesloten waarin het bedrijfsleven met de overheid en andere partijen afspraken maakt over zijn prestaties. In de textielsector is bijvoorbeeld zo’n convenant afgesloten met meer dan zestig textiel- en modebedrijven. Om een sector helemaal te transformeren, zal de overheid uiteindelijk ook met financiële prikkels en wet- en regelgeving moeten komen.
Anders gezegd: de juiste balans tussen principes en portemonnee bewaren, blijft een uitdaging.
Het gaat niet alleen om geld, maar ook om een cultuuromslag.
Het lijkt me dat ook de consument in dit alles een belangrijke rol heeft. In hoeverre vindt die ‘groene’ initiatieven belangrijk? Nu de overheid het elektrisch rijden niet langer stimuleert, wordt er bij wijze van spreken geen elektrische auto meer verkocht.
Dat is precies wat ik bedoel. De consument heeft uiteraard een rol in het veranderen van de markt. Net als bij bedrijven heb je ook onder consumenten koplopers, ‘early adopters’ en de volgende massa. Koplopers creëren ruimte voor alternatieven. Gekoppeld aan vraagbundeling of media-aandacht kan dat ontwikkelingen in een sector in gang zetten. De meeste mensen vinden duurzame of sociale waarden belangrijk, maar passen hun consumptiepatronen pas aan als hun dit heel gemakkelijk of aantrekkelijk wordt gemaakt, of als ze er niet meer omheen kunnen. Soms kan bewustwording hierbij helpen en daarom is er in een transitie een belangrijke rol weggelegd voor actiegroepen die als klokkenluiders van misstanden kunnen fungeren. Maar uit individuele keuzes ontstaat geen structurele verandering; ook hier komen ingrepen als financiële prikkels en wet- en regelgeving om de hoek kijken. Transities zijn complex. Ze vragen om een lange adem en een wisselwerking tussen koplopende ondernemers, moedige ambtenaren en bestuurders, proactieve consumenten en maatschappelijke organisaties, financiers en dappere bedrijven die nieuwe wegen in durven te slaan. Verandering komt niet uit een van deze hoeken, maar uiteindelijk dragen ze allemaal bij aan de opbouw tot een kantelpunt. Het betekent ook dat ‘een beetje veranderen’ geen optie is. We staan voor grote sociale, economische en milieu-uitdagingen die om een radicaal andere samenleving en markt vragen. Ondernemers die voorop lopen, kunnen de duurzame toekomst direct in de praktijk brengen. Voor het uitdagen en opschudden van een sector en het verbinden van de voorhoede met de volgers is coördinatie nodig. Hiervoor doen we dan ook expliciet een oproep aan de overheid, brancheverenigingen, netwerk- en maatschappelijke organisaties en financiers.
Waarom richt u zich in uw boek met name tot ondernemers?
Ondernemen voor transitie trekt lessen uit het programma ‘Samen Veranderen’ van MVO Nederland, dat onder andere met koplopers uit het mkb in verschillende sectoren heeft gewerkt aan de versnelling van internationale duurzaamheidstransities. Het programma liet zien dat veel (sociaal) ondernemers en kleine bedrijven grootse ideeën hebben en veel drive om hun sector te veranderen. Door hun innovatiekracht te bundelen, ze te ondersteunen en te verbinden met meer invloedrijke kan er echt een verschuiving plaatsvinden in een sector. Het boek beschrijft uitvoerig hoe dit bijvoorbeeld in de textiel- en tuinbouwsectoren is gebeurd. Maar, zoals ik al zei, ook andere partijen hebben een sleutelrol in het aanjagen van transities. Het is tijd om de vinger op de zere plek te leggen en in te zetten op nieuwe spelregels die nodig, haalbaar en mogelijk zijn. Wij dagen daarom iedereen uit om bij te dragen aan duurzaamheidstransities, zodat wat nu nog uitzonderlijk lijkt, straks het nieuwe normaal is.
Over Bert Peene
Bert Peene werkte jarenlang als kerndocent bij IMAGO Groep, Via Vinci Academy en C-Lion, opleiders voor het onderwijs. Daarnaast voerde hij als zelfstandige opdrachten op het gebied van organisatieontwikkeling uit in profit en non-proft. Tegenwoordig werkt hij als free lance docent en schrijft hij voor diverse bladen over managementliteratuur.
