‘Samenleving creëert negativiteitsbias’

Waarom domineert de waan van negativiteit onze samenleving?
Dit heeft te maken met wat in de psychologie de ‘negativiteitsbias’ wordt genoemd, veroorzaakt door de beperkingen van ons brein. Het menselijk brein reageert soms te sterk op impulsen, is overgevoelig voor vermeend gevaar en staat vaak in de alarmstand. Ons brein lijkt nog sterk op dat van onze preshistorische voorouders. Ze leefden in een vijandige en gevaarlijke omgeving en bleven in leven dankzij de alarmfunctie in hun brein. In de moderne, veilige tijd is die functie minder belangrijk en hindert ons zelfs in het dagelijks leven. De alarmfunctie maakt dat we ’s nachts piekeren over een slechte beoordeling of een ruzie. Daarnaast trekt een negatief nieuwsbericht over een aanslag of een vliegtuigcrash meteen onze aandacht.

We zijn gevoeliger voor slecht nieuws?
Behalve een alarmfunctie heeft ons oerbrein ook een kortetermijnfixatie, een gerichtheid op nieuwe en opvallende informatie. Vandaar dat we direct reageren op een bericht over een moord of een zwaar verkeersongeluk. We geven minder aandacht aan gevaren die zich langzamer manifesteren zoals klimaatverandering. Vanwege de werking van onze hersenen zijn we eerder negatief over mensen die zich ver weg bevinden. We oordelen wel gunstig over onszelf of over personen die tot onze groep behoren. We overschatten onszelf, koesteren een irreële angst voor vreemden. Deze denktrant leidt al snel tot een negatieve beoordeling en het uitsluiten van mensen die we niet tot onze eigen groep rekenen. Dat gebeurt in de samenleving, maar bijvoorbeeld ook tussen afdelingen in grote bedrijven.

Is het oerbrein in toom te houden?
Hoe beter en veiliger we ons voelen, des te minder komt ons alarmerende brein in actie. De moderne samenleving is een relatief zeer veilige en welvarende omgeving en in belangrijke mate gefundeerd op empathie, wederzijds begrip en tolerantie. Doordat de wereld tegenwoordig veiliger is, kunnen we het alarmerende brein beter onder controle houden. In de laatste decennia vertraagt deze opwaartse ontwikkeling helaas. De oorzaak hiervan is dat de media en onze samenleving - ik bespreek in het boek specifiek de overheid, het bedrijfsleven en het onderwijs - ons met negatieve informatie bestoken. Door de ogen van het primaire brein, onze ‘eerste stuurman’, zien we op basis van deze negatieve informatie een onvriendelijke en onveilige wereld. De rationele ‘tweede stuurman’ kan dit negatieve wereldbeeld corrigeren. Maar die is liever lui dan moe en komt alleen in actie als het écht nodig is.

Het alarmerende brein is als een schip met twee stuurmannen?
Ons denken heeft een associatieve modus en een rationele modus. De associatieve modus is de eerste stuurman – die is snel en emotioneel en doorgaans erg efficiënt en effectief. De rationele modus, de tweede stuurman, is langzamer en planmatiger en beter in logisch redeneren; die schiet te hulp bij een nieuw of onbekend probleem. Bij plotseling dreigend gevaar komt de eerste stuurman in actie. Bij mensen met een positief zelfbeeld, die zich gewaardeerd voelen door anderen en zich sociaal gedragen, staat het primaire brein meestal op de sluimerstand. Is er sprake van een negatief zelfbeeld, dan gaat het alarm vaak eerder af.

Nieuwe media versterken onze primaire denkfouten?
Nieuwe media vergroten vooral de kortetermijnfixatie, zelfoverschatting en het groepsdenken. In de moderne wereld worden we via internet dagelijks gebombardeerd met informatie afkomstig van nieuwssites en social media. De kortetermijnfixatie heeft mensen verslaafd gemaakt aan de niet aflatende stroom van socialmediaberichten en veelal onbeduidende nieuwsfeitjes. Vooral het socialmediagebruik werkt zelfoverschatting en groepsdenken in de hand. De gebruikers zitten daar in een groepsbubbel en lezen vooral de doorgaans positieve berichten van vrienden en naasten. Uit onderzoek blijkt dat mensen nieuwsbronnen selecteren die hun eigen overtuigingen ondersteunen, waardoor ze een vertekend wereldbeeld krijgen en denkfouten maken. Ook bij de traditionele media worden, onder druk van de concurrentie en social media, actuele dramatische gebeurtenissen vaker uitvergroot tot belangrijke nieuwsfeiten.

De kortetermijnfixatie domineert in de samenleving?
De combinatie van een negativiteitsbias, kortetermijnfixatie en groepsdenken veroorzaakt de Negativiteit mania, die wordt versterkt door moderne technologie. Burgers in ons land hebben maar weinig vertrouwen in de overheid. De journalistiek draagt hier aan bij door veel te focussen op wat er fout gaat bij de overheid en de politiek. We lezen of horen maar weinig over de positieve resultaten van langetermijnbeleid zoals een afnemende milieuvervuiling of verbeterde gezondheidszorg. Hier ligt ook een taak voor de overheid die - samen met de journalistiek - de burgers vaker moet tonen wat er wél goed gaat. In het bedrijfsleven focust de journalistiek ook vooral op de negatieve aspecten. Ze berichten slechts in geringe mate over de enorme prestaties die ondernemingen leveren. Ook binnen het bedrijfsleven en in het onderwijs s er te veel aandacht voor zaken die misgaan.

Wat moet er gebeuren?
Inzichten uit de neurologie en de positieve psychologie bieden aanknopingspunten om het tij te keren. In mijn boek beschrijf ik bewegingen binnen de journalistiek, het bedrijfsleven en het onderwijs die deze inzichten al implementeren en het goede voorbeeld geven. Deze voorbeelden laten zien hoe het anders kan en zijn ook nog eens heel succesvol.