Jullie hebben het in De Transitiegids bij transities over ‘derde-orde veranderingen’. Wat bedoelen jullie daarmee?
Eerste-orde veranderingen gaan over optimalisatie; bijvoorbeeld werkprocessen efficiënter organiseren. Tweede-orde veranderingen gaan over transformatie, oftewel het herzien van het bestaande; bijvoorbeeld nieuwe diensten of verdienmodellen ontwikkelen. Derde-orde veranderingen zijn transities: fundamentele, onbegrensde veranderingen zonder directe eigenaar, die diep ingrijpen in ons doen, denken en organiseren.Het is niet van A naar B, maar van A naar etwas, een ongewisse uitkomst. Denk bijvoorbeeld aan de energie-, landbouw- of zorgtransitie. Dat zijn vraagstukken die niet binnen één organisatie op te lossen zijn, maar tussen en over organisatiegrenzen heen plaatsvinden. Het zijn ook nog eens complexe vraagstukken die op elkaar ingrijpen. De woningnood en de stikstofcrisis hebben met elkaar te maken. Het gaat om fundamenteel anders denken, doen en organiseren – en dus ook om vraagstukken anders benaderen. Dan heb je volgens ons aanvullend instrumentarium nodig.
De bekende methodieken zijn vooral gericht op eerste- en tweede-orde veranderingen, met bijbehorend instrumentarium. Wij zijn op zoek gegaan naar aanvullende interventies voor derde-orde vraagstukken. We pretenderen niet dat deze interventies dé oplossing zijn, maar wel dat ze kunnen helpen om betekenisvolle kleine stappen te zetten. We hebben veertig interventies gebundeld en getoetst in de praktijk. Sommige zijn uit eigen keuken, andere zijn gebaseerd op bestaande transitiemodellen.
Jullie hanteren daarbij het 3H-model: hoofd, hart en handen. Leg uit.
Transitievraagstukken zijn omvangrijk en kunnen daardoor verlammend werken. We zien dat het professionals in organisaties soms weerhoudt om in actie te komen, want waar moet je beginnen? Het 3H-model dat we hebben ontwikkeld, is gekoppeld aan de verschillende transitie-uitdagingen die wij in de praktijk tegenkomen, en geeft inzicht in de vaardigheden die nodig zijn om hiermee om te gaan. Afhankelijk van het soort uitdaging dat je tegenkomt – cognitief (hoofd), affectief (hart) of actief (handen) – kun je passende interventies vinden. De 40 interventies zijn langs dit model onderverdeeld in hoofd-, hart- en handeninterventies.We zien in de praktijk dat we snel grijpen naar cognitieve interventies; we willen transitiedynamiek analyseren, doorgronden en begrijpen. Cognitieve interventies zijn absoluut nuttig – ze helpen je om het speelveld in beeld te brengen – maar vaak is er méér nodig. Naast het cognitief willen begrijpen van transities is het ook van belang om vanuit waarden en affectie (hart) en vanuit het actiegerichte (handen) te kunnen handelen.
Neem eens de zorg- of energietransitie. Hoe kan jullie boek helpen bij die transitie?
Ons boek kan professionals inspireren door de praktijkvoorbeelden die erin beschreven staan, en door de concreet uitgewerkte interventies die je daarbij kunt inzetten. Neem bijvoorbeeld de zorgtransitie – die kun je nooit alleen oplossen. Om de zorg beter en integraler te laten functioneren, moeten mensen buiten het eigen hokje leren denken en samen naar oplossingen gaan zoeken. Het IZA (Integraal Zorgakkoord) is een mooie ontwikkeling in de verbetering van die samenwerking. In ons boek beschrijven we een praktijkvoorbeeld over hoe je die zorgcoördinatie kunt vormgeven. De interventie ‘proof of the pudding’ is daarbij ingezet om tot verschillende pilots te komen waarmee de zorgcoördinatie beter georganiseerd kan worden.Kijk je naar de energietransitie, dan zien we dat het verdomd lastig is om het systeem dat we zelf hebben ingericht, te veranderen. De dynamiek tussen bestaande grote systeempartijen onderling – maar ook in de samenwerking met de kleinere innovatieve bedrijven – is er een die lastig te doorbreken is. Een voorbeeld in De Transitiegids over hoe wij dit hebben aangepakt bij de Regionale Energiestrategie, is de interventie ‘het glazen huis van Thorbecke’. We hebben twee gemeenteraden fysiek bij elkaar in één ruimte gebracht om vervolgens parallel aan elkaar eigen vergaderingen te houden over dezelfde energieopgave. Doordat ze elkaars argumenten konden horen en erop konden reageren, ontstond er meer wederzijds begrip, een betere beeldvorming en een gezamenlijke besluitvorming.
En dan komt er opeens een Trump voorbij. Die alle transities in één klap in een ander daglicht zet. Drill, baby, drill. Gewoon weer fossiel, terwijl we net op de duurzame weg zaten. Weg interventies… Weg transities?
De transitiewetenschap leert ons dat transities schoksgewijs plaatsvinden, met periodes van crises, chaos en een heel lange adem. Ik kan me voorstellen dat dit zo’n schok is. Het creëert chaos waarop je niet gerekend had. Maar daar kun je doorheen kijken. Het hoort bij een paradigmashift en de langetermijnontwikkelingen van transities. Een vergezicht blijft belangrijk. Je moet zaadjes planten: nieuwe inzichten opdoen, experimenteren, falen, kleine succesjes boeken en die proberen op te schalen. Dat is voor iedereen lastig. We zijn ons met elkaar vaak niet bewust dat we gevangen zitten in onze eigen context – net zoals een vis die zich niet bewust is van het water om zich heen.Wat is jullie appèl met dit boek?
Transitievraagstukken zijn geen vraagstukken met panklare oplossingen. Ze zijn niet planmatig aan te vliegen, te beheersen of te controleren. We willen met dit boek benadrukken dat het mogelijk is om – ondanks de complexiteit en langdurigheid van transitievraagstukken – toch actie te ondernemen en iets te doen. Maar dat je daarbij soms niet moet schromen om uit je eigen interventiecomfortzone te stappen. De interventies uit onze gids helpen om met behulp van betekenisvolle interventies kleine stappen te zetten in grote vraagstukken. Soms zijn transities meer gebaat bij acupunctuur dan bij megalomane plannen. Grote veranderingen gaan over machtsverschuivingen. Transities vragen om loslaten, macht (her)verdelen en buiten gebaande paden treden.
Over Ronald Buitenhuis
Ronald Buitenhuis is freelance journalist.
