Steeds duidelijker tekende zich een rode draad af in hun ervaringen. Het bleek te gaan om een proces waarbij je langzaam in een web wordt getrokken en waarbij narcisme zich steeds sterker manifesteert. Er bestaat een groot verschil tussen narcistisch gedrag en narcisme. Narcistisch gedrag komt neer op veel zelfvertrouwen hebben, jezelf erg goed vinden, jezelf wat opblazen zonder alle kwalijke kenmerken (gebrek aan empathie, manipulatie) die bij narcisme horen. Narcisme is echt een persoonlijkheidsstoornis die zich kenmerkt door de overtuiging superieur te zijn en gaat veel verder dan egoïsme of eigenliefde.
Hoewel narcisme deels erfelijk kan zijn, hoeft dit niet te betekenen dat de aandoening ook daadwerkelijk tot uiting komt. Een liefdevolle, grenzen stellende opvoeding door niet-narcistische ouders kan voorkomen dat narcisme een kans krijgt bij een kind. De narcistische persoonlijkheidsstoornis komt bij ongeveer één procent van de bevolking voor en bij zes procent van de psychiatrische patiënten. Narcisme komt meer voor bij mannen dan bij vrouwen. Bij ondernemers, directeuren en CEO’s overstijgt het aantal mannen in hoge mate het aantal vrouwen.
Narcisten vertonen een heel scala aan negatieve karaktereigenschappen. Een narcist kenmerkt zich door een diepgaand patroon van grootheidswaanzin in fantasie en/of gedrag en hebben voortdurend behoefte aan bewondering. Ze zijn vaak manipulatief, arrogant, hebben overduidelijk gebrek aan empathie, zijn egoïstisch, gebruiken anderen om hun doelen te bereiken, kunnen geen spijt tonen, kunnen niet tegen kritiek, komen expres altijd te laat op afspraken, ontberen diepe gevoelens rondom verbondenheid en relaties. Ze zijn eigenlijk continue bezig met het oppoetsen van de buitenkant. Alles staat in dienst van het groter en mooier maken van zichzelf. Het rijtje is nog niet compleet.
Daarentegen hebben narcisten ook een aantal gunstige karaktertrekken. Om er een aantal te noemen. Ze zijn charismatisch, inspirerend, visionair, aantrekkelijk, hebben een uitstraling van zelfvertrouwen en competentie, tonen betrokkenheid, tonen overtuigingskracht, hebben charmante contactuele eigenschappen en een humoristische wijze van conversatie. Dat een narcist zelf niet onder zijn/haar aandoening lijdt, maakt genezing helaas lastig. Ze zijn behoorlijk therapieresistent. Maar het is natuurlijk ook zo dat de ene narcist niet de andere narcist is.
Narcisme kan open of verborgen zijn. De open narcist is extrovert, praat gemakkelijk en legt snel contacten. De verborgen narcist vertoont een heel ander gedrag en is meer een observator. Waar de gemiddelde open narcist gek is op optredens in de media en de openbaarheid, zal de verborgen narcist dit uit de weg gaan. Interessant is hoe Vlottes aan de hand van de interviews met ervaringsdeskundigen het rooskleurige kennismakingsproces van een narcistische manager in hun werkkring beschrijft en hoe deze werknemers meteen in een flinke valkuil trappen. Het gedrag van de narcistische manager verandert sluipenderwijs. Het begint heel klein, dat je het nauwelijks doorhebt. Na verloop van tijd treedt toch een twijfelfase aan over de betreffende narcistische manager. Een narcistische manager aanspreken op zijn gedrag werkt niet. De narcistische manager blijkt over slimme manieren te beschikken om zijn medewerkers in te palmen en voor zijn karretje te spannen.
Eén van de manieren is middels de verdeel-en-heerstactiek een teamlid isoleren van de andere teamleden en je te kleineren, diskwalificeren en te vernederen. Een andere manier is om juist vertrouwelijkheden te delen met een teamlid en zo probeert hij of zij een persoonlijke band op te bouwen. De narcistische manager hanteert ook nog subtielere maar minstens zo verraderlijke methodes. Manipuleren is een techniek die hij/zij standaard gebruikt. Verder is hij/zij een meester in het tegen elkaar opzetten en uitspelen van mensen door het verspreiden van roddels en geruchten. Een heel vervelende karaktertrek is het pronken met andermans veren of beter gezegd andermans ideeën toe-eigenen. Een narcist vindt het vanzelfsprekend dat regels die gemaakt zijn voor anderen, niet voor hem of haar gelden. Zelfreflectie ontbreekt compleet.
Het gedrag van de narcistische manager komt uiteindelijk in de escalatiefase terecht. Integriteit komt niet in hun woordenboek voor. Sterker nog: De stap van bluffen en bedrog naar frauderen blijkt niet zo groot te zijn. De situatie met de narcistische manager kan zo niet langer duren. Het is tijd om in te grijpen door wie dan ook. In haar boek geeft Alice Vlottes diverse waardevolle tips en adviezen hoe te ontkomen aan steeds ernstiger en schadelijker gedrag van een narcistische manager. Dat kan als werknemer variëren van steun zoeken bij het hoger management of bij overige bedrijfsonderdelen, de ondernemingsraad of de vertrouwenspersoon integriteit inschakelen, of in het uiterste geval zelf vertrekken. Maar een voor de hand liggende oplossing is dat de narcistische manager zelf vertrekt óf door natuurlijk verloop maar nog beter is door het ingrijpen van het hoger management.
Volgens auteur lijken de competenties van een narcistische manager het best tot hun recht te komen in de rol van startende ondernemer, pionier, crisismanager of reorganisatiemanager – relatief kortdurende trajecten. Voor de functie van teammanager blijkt hij of zij minder geschikt te zijn.
Ten slotte, in Narcisme in organisaties beschrijft Alice Vlottes aan de hand van vele citaten van de geïnterviewde ervaringsdeskundigen en met vele tips en adviezen hoe om te gaan met narcistische managers. Een interessant, toegankelijk en goed leesbaar boek over een emotioneel thema.
Over Louis Thorig
Louis Thörig is verbonden als master- en bachelorthesisbegeleider aan de afdeling Organisatiewetenschappen, Faculteit Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam. Hij was tot 1 augustus 2011 werkzaam als global communications manager op het hoofdkantoor van IOI-Loders Croklaan (www.croklaan.com) in Wormerveer. Hij heeft zijn MBA behaald bij Business School Nederland, de Action Learning MBA.
