Maatschappelijke innovatie experimenten

Bij maatschappelijke innovatie gaat het om verder reikende vernieuwing dan de gebruikelijke innovaties, die vaak het optimaliseren of herontwerpen van het bestaande tot doel hebben. Emma van Sandick en Rob Weterings spreken van 'duurzame systeeminnovatie': integrale vernieuwing van producten, processen en systemen gericht op het realiseren van een substantiële verhoging van de ecologische, economische en sociale duurzaamheid. In 'Maatschappelijke innovatie experimenten' beschrijven zij vier experimenten. In de kern gaat het hierbij om het uitvoeren van kleine vernieuwingen, waarbij de initiatieven uitgaan van samenwerkingsverbanden tussen bedrijven, belanghebbenden, beleidsmakers en onderzoekers. Bedrijven, lokale en centrale overheden, consumenten- en burgerorganisaties en NGO's hebben allen verschillende redenen voor hun interesse in maatschappelijke innovatie experimenten, maar één ding hebben zij gemeen: maatschappelijke behoeften. Dit is ook het vertrekpunt van de aanpak die is gevolgd in de beschreven experimenten: de MiXT-aanpak (Maatschappelijke innovatie eXperimenTen), ontwikkeld door TNO binnen het kennisprogramma Duurzame SysteemInnovatie. In grote lijnen gaat het bij de MiXT-aanpak om circulair proces in vier fasen: 1. missiebepaling van een bepaalde maatschappelijke opgave, eindigend in een gedragen missie- of visiebeschrijving; 2. verkenning en afbakening van het experiment, met door betrokkenen onderschreven mogelijke en gewenste toekomstbeelden; 3. ontwikkeling van het concrete gekozen experiment; 4. uitvoering van het experiment, uitmondend in een evaluatie, trekken van lessen en doen van aanbevelingen voor soortgelijke experimenten. De vier beschreven experimenten licht ik kort toe. Het experiment Hubertus Drieschoten, een experiment op het terrein van wonen, zorg en welzijn voor ouderen. Ondervonden barrières waren onder meer de financiële verkokering en structuur van de zorgorganisaties, de niet altijd positieve houding van het frontpersoneel met betrekking tot gebruik van ICT en bepaalde onhandig uitpakkende financiële prikkels. Woningbouwcorporaties investeren bijvoorbeeld niet in warmtepompen omdat de voordelen niet bij hen maar bij de bewoners terechtkomen. People Movers is een experiment in Almere met automatisch geleide voertuigen. De kunst was hier om van een technologiegedreven experiment te komen tot een maatschappelijk innovatie experiment. Het experiment met duurzaam waterbeheer in een deel van het stroomgebied van de Hunze in Drenthe. De belangrijkste les was hier dat nieuwe technologie niet voldoende is voor systeeminnovatie. Het betrekken van (maatschappelijke) partijen moet een essentieel onderdeel zijn van duurzame innovatie. Het vierde experiment heette 'Gemaksvoeding op Maat' en had betrekking op de veranderingen in de voedingsmiddelenmarkt: steeds meer voorbewerkte levensmiddelen en complete maaltijden in de schappen van de grootgrutter. De korte termijn marktstrategieën van industriële partners kunnen hier de bottleneck zijn. 'Maatschappelijke innovatie experimenten' is een boeiend boek, dat zonder het te weten eigenlijk een pleidooi is voor meer Rijnlands organiseren. De essentiële succesfactor bij complexe maatschappelijke vraagstukken bleek namelijk samenwerking tussen maatschappelijke partijen en concurrenten te zijn. De belangrijkste lessen voor het ontwikkelen van een generieke aanpak van maatschappelijke innovatie experimenten zijn volgens mij: - voorbereiding in een iteratief proces vergt tijd en aandacht (niet te snel beginnen); - visie is niet hetzelfde als blauwdruk; - betrek gebruikers in de brede zin van het woord zo vroeg mogelijk; - en een mogelijk toekomstbeeld is niet hetzelfde als een gewenst toekomstbeeld; voor dat laatste moet veel gedaan worden. Geen eenvoudig receptenboek dus: de bereidheid tot samenwerken is cruciaal, eigen belang (tijdelijk) verlaten en vertrouwen als basis... ja, het klinkt wel allemaal heel erg bekend. Maar toch: een boeiend boek, met veel ideeën over innovatie. De moeite van het lezen waard. Zeker voor beleidsmakers, vooral omdat de parallellen met interactieve beleidsontwikkeling er zo duidelijk eruit springen.