Het slimme onbewuste

Op de achterflap van 'Het slimme onbewuste' staat: 'Helpt nadenken bij het nemen van beslissingen? Wij plaatsen het bewustzijn op een voetstuk en zien het als de kroon van de evolutie en denken dat het ons onderscheidt van andere dieren. Dat het ons verstandig en rationeel maakt. Dat het de basis is in ons brein. Ons onderbewuste zien we als ondergeschikt, als hulpje van het bewustzijn.'

Deze tekst geeft perfect de intentie van het boek weer. Ap Dijksterhuis laat eigenlijk het omgekeerde zien: niet het bewuste is de baas, maar juist het onbewuste. Hij toont dit bijvoorbeeld aan met een onderzoek waarin proefpersonen een bepaalde beslissing moeten nemen. Niet de bewuste beslissing komt eerst, maar de hersenactiviteit die nodig is om de actie voor te bereiden: het onbewuste, dus.

In het boek worden talloze onderzoeken vermeld die laten zien dat het onbewuste belangrijker is dan het onbewuste bij het nemen van beslissingen, de meningen die we hebben, de eerste indruk, bij creativiteit en op ons gedrag. Dijksterhuis zet zich welbewust af tegen Sigmund Freud die het immers ook over het on(der)bewuste had. Freud associeerde het onbewuste met onze primitieve, dierlijke driften en andere ellende. Dijksterhuis spreekt over het 'moderne onbewuste': te weten alle psychologische processen, waarvan we ons niet bewust zijn, maar die wel ons gedrag (of ons denken, of onze emoties) beïnvloeden. Uw onbewuste mening is belangrijker dan de bewuste, zo blijkt ook uit onderzoek. Bewust kunt u positief staan ten opzichte van allochtonen, maar uw onbewuste kan een aanzienlijk negatievere mening hebben. En in uw gedrag kan dat zichtbaar worden.

Heel interessant is ook het onderwerp priming. Bij priming wordt bepaalde kennis geactiveerd, bijvoorbeeld in de vorm van een eigenschap of een stereotype, zonder dat u zich dat realiseert. Als proefpersonen woorden lezen als 'agressief', 'gewelddadig' en 'gemeen', beschouwen ze vervolgens in een ontmoeting een persoon als agressiever dan wanneer ze die woorden niet hadden gelezen. Bovendien kan een op deze wijze geactiveerde eigenschap leiden tot ander gedrag.

Proefpersonen die geprimed waren met woorden als brutaal, gedroegen zich dus brutaler dan wanneer ze waren geprimed met het woord 'beleefd'. Maar ook op andere manieren kunt u primen. Proefpersonen die in een lift een warme koffiebeker vasthielden, waren positiever over anderen dan wanneer ze een ijskoude beker vasthielden. Ook met geuren kun je primen. Inmiddels is de relatie tussen priming en gedrag talloze keren aangetoond.

Van priming met politici worden mensen langdradiger, van priming met punkers worden mensen obstinaat, van priming met vrouwen worden we slechter in wiskunde etcetera. Het gaat dus om stereotypen: vrouwen zijn niet slechter in wiskunde, maar we geloven de stereotypering. Misschien ter geruststelling: de effecten van priming zijn van korte duur.

Denkt u dat u onbevooroordeeld iemand voor de eerst tegemoet treedt? Vergeet het maar: u deelt diegene razendsnel in categorieën in: goed-slecht, man-vrouw-, jong-oud, Surinaams of Somalisch. Op basis daarvan activeert u tevens de stereotypen. Zonder het te beseffen stoppen we mensen in hokjes.

Ook dit zijn onbewuste processen die samenhangen met de geschiedenis van de soort: het was bij onze verre voorouders nuttig om een snelle inschatting te maken of iemand kwaad in de zin had of niet.

Voor de rationelen onder ons is 'Het slimme onbewuste' een aanrader. Het biedt een gezond en onderbouwd tegenwicht tegen teveel rationaliteit. Ook de spirituelen onder ons komen aan hun trekken: de ruime aandacht voor het onbewuste spreekt velen aan, hoezeer Dijksterhuis ook benadrukt dat het niets met spiritualiteit of zelfhulppsychologie te maken heeft. Het boek is bovendien goed geschreven en gemakkelijk leesbaar. Maar waarschijnlijk heeft u onbewust al een beslissing gemaakt.