De Zwarte Zwaan

Deze wereld wordt op magnifieke wijze beschreven door Nassim Nicholas Taleb, beurshandelaar en wiskundige, in De Zwarte Zwaan. Heeft u geen idee waar het over gaat? Denk dan eens aan de kalkoen voor Thanksgiving. Die dacht, door de dagelijkse overvloed aan voedsel, een jaar lang een geweldige baas te hebben. Tot hij een week voor Thanksgiving keihard met de werkelijkheid werd geconfronteerd.

Taleb noemt zichzelf een Levantijnse, sceptische empiricus. Hij trekt fel van leer tegen wetenschappers, beurshandelaren, economen, CEO’s, CFO’s, controllers en andere voorspellers die keer op keer denken de toekomst te kunnen voorspellen op basis van informatie uit het verleden. Volgens hem zijn deze voorspellers blind voor toevallige variatie. Ze vergeten dat je niet weet wat je niet weet.

Zijn betoog wordt vrijwel dagelijks bevestigd. Zelden komt een businessplan, meerjarenplan, economische raming, budgetplan of koersplan uit zoals voorspeld. We voorspellen wat we graag willen dat er uitkomt, terwijl de realiteit ons leert dat de voorspellende waarde van zulke plannen uiterst beperkt is. Toch storten we ons telkens weer in een nieuwe cyclus van maandenlange voorbereidingen voor wéér een voorspelling die weinig om het lijf heeft.

Talebs woorden zijn raak. Als zelfverklaarde voorspeller moet je wel een enorme struisvogel zijn om niet te (willen) zien wat hij bedoelt. Bergen aan feiten worden verspreid, maar omdat kale feiten niet leuk of spannend zijn, worden ze gelardeerd met analyses, toelichtingen en liefst sensationele interpretaties.

Neem bijvoorbeeld het verschil tussen ‘bijna alle terroristen zijn moslim’ en ‘alle terroristen zijn moslim’. Die nuance is essentieel. Bedenk hoeveel moslims er wereldwijd zijn en over hoeveel terroristen we het hebben. Misvattingen die voortkomen uit dit soort verkeerde interpretaties kunnen grote gevolgen hebben, zeker bij het nemen van beslissingen.

Een van de kernproblemen is dat we feiten tot in detail controleren (we hebben het graag nauwkeurig bij het verkeerde eind), maar het denken achter de interpretatie zelden bevragen. Onze hersenen maken rare kronkels bij het voorspellen. We gebruiken modellen en methodes die toevallige variatie uitsluiten, terwijl die juist cruciaal is in complexe systemen.

Op basis van historische data kunnen we nauwelijks inschatten of we wel alle relevante informatie hebben om het verleden goed te begrijpen. Taleb stelt dat we ernstig lijden aan opaciteit: we denken te weten hoe dingen zullen verlopen, maar kunnen gebeurtenissen alleen achteraf verklaren. We overwaarderen feiten als ze afkomstig zijn van gezaghebbende bronnen, terwijl het probleem niet in de feiten zelf zit, maar in de manier waarop we ze waarnemen.

Het tijdperk van Mediocristan – Talebs metafoor voor een voorspelbare wereld – ligt ver achter ons. In Extremistan, waarin we nu leven, is de wereld complex en vol onderlinge afhankelijkheden. Kleine oorzaken kunnen grote gevolgen hebben. De simpele wiskunde en statistiek die we gebruiken (vooral de Gausskromme) elimineert juist de toevallige variatie waar het om draait. Daardoor worden onze voorspellingen betekenisloos.

Keer op keer worden we verrast door de Zwarte Zwaan – gebeurtenissen die we achteraf wel hadden kunnen zien aankomen. Neem Fortis. Hoe kan het dat bancaire voorspellers bij de overname van ABN AMRO geen rekening hielden met de kredietcrisis, die kort daarna toesloeg? Fortis had plots miljarden extra nodig en balanceerde op het randje van de afgrond.

Waarschijnlijk voorspelden de businessplannen precies datgene wat nodig was om investeerders ‘ja’ te laten zeggen tegen een egostrelende, winstgevend lijkende overname. Zo creëren we steeds weer een gewenste toekomst en proberen vervolgens de realiteit aan die plannen aan te passen. We negeren toeval en spelen alsof de Zwarte Zwaan ons keer op keer verrast.

Verslaafd aan ons ego, negeren we de natuur en ons gebrek aan voorspellend vermogen. En dat is jammer, want vaak hadden we het achteraf wel ‘aan zien komen’, of konden we het op z’n minst ‘op onze klompen aanvoelen’. Als we beter geobserveerd hadden wat er werkelijk om ons heen gebeurde, hadden we kunnen beseffen dat het verstrekken van hypotheken zonder behoorlijke zekerheden onvermijdelijk tot problemen zou leiden.

‘Tunnelvisie doet ons geloven dat alles wel zijn normale gangetje zal blijven gaan, maar er is altijd wel iets dat de normale gang van zaken in de war schopt’, schrijft Taleb. Volgens hem hebben we andere technieken nodig om ook maar iets zinnigs over de toekomst te kunnen zeggen. Kijk daarom bewuster om je heen. Beslis op basis van experimenten en redeneer eens achteruit: wat als die extreme gebeurtenis wel plaatsvindt?

Laat je niet verblinden door bestuurde geschiedenis – dat maakt je blind voor Zwarte Zwanen. Zoek in plaats daarvan naar ruwe, natuurlijke, fractale patronen in de werkelijkheid. Die ontdek je pas als je afwijkt van conventioneel denken. De chaostheorie kan je daarbij helpen, maar die leer je niet in een standaardopleiding. Je zult er dus zelf naar op zoek moeten gaan.

Let op: het lijkt simpel, maar het is niet eenvoudig. Toch: laat je niet tegenhouden. Wees moedig. Als je alleen op de titel afgaat, zal De Zwarte Zwaan waarschijnlijk niet het eerste boek zijn dat je als manager uitkiest. Maar bedenk dat echte, nieuwe kennis vaak juist daar te vinden is, waar je haar het minst verwacht.