Joost Kampen hanteert een werkwijze die hij beschrijft als ‘pendelen tussen praktijk en theorie’. Hij is veranderkundige, universitair docent en geestelijk vader van de theorie van de verwaarloosde organisatie. Destructief leiderschap is zijn vijfde boek. Het is gebaseerd op degelijk wetenschappelijk literatuuronderzoek naar destructief leiderschap. Ook met dit boek levert hij een essentiële bijdrage om verschijnselen uit te organisatiepraktijk te duiden. De auteur, die de afgelopen 30 jaar circa 700 organisaties begeleidde, heeft ervaren dat verwaarlozing en destructief leiderschap niet alleen voorkomt bij overheids- en non-profitorganisaties, maar ook bij financiële instellingen, ICT en industrie. In zijn boek komen verschillende destructieve leiderschapsstijlen en hun definities aan bod.
Leiderschap en metaforen
Samengevat: destructief leiderschap is nooit goed bedoeld of per ongeluk en gaat over de manier van leidinggeven, verantwoordelijkheid nemen in de rol als leidinggevende en niet te vergeten de desastreuze gevolgen daarvan voor mensen, organisaties en de samenleving. In alle vormen van destructief gedrag gaat het om aanhoudend gedrag van managers. En dit geldt voor leidinggevende posities van bestuur tot teamleider en alles wat daartussen zit. Bovendien maakt het niet uit of het beleidsafdelingen, stafafdelingen of uitvoerende afdelingen zijn. De auteur hanteert een romantische kijk op leiderschap.
Om destructief leiderschap als fenomeen te duiden gebruikt Kampen zes metaforen. Je hebt aanvoerders, managers van de operatie, therapeuten, kameraden, superhelden en heiligen. Elke metafoor gaat gepaard met een schaduwzijde. Interveniëren op destructief leiderschap begint eigenlijk met het doorbreken van de morele zwijgzaamheid. Door de problemen te benoemen en te bespreken - bij voorkeur met de top van de organisatie - kan duidelijk worden wat er zoal mis is, en wat eraan te doen is. Wegkijken van destructief leiderschap kan niet meer in deze tijd.
Persoonlijkheidskenmerken
Destructief leiderschapsgedrag is globaal te verdelen in normoverschrijdend en regeloverschrijdend gedrag. Met name persoonlijkheidskenmerken van de leider kunnen debet zijn aan zijn/haar destructieve gedrag. Essentieel is dat de betrokken leidinggevende niet kan of wil reflecteren op het eigen handelen en de negatieve gevolgen daarvan. Problematischer wordt het wanneer personen met ‘duistere persoonlijkheidskenmerken’ op een invloedrijke positie terechtkomen in een organisatie. Dan kunnen die duistere kenmerken uitvergroot worden. Dan gaat het over persoonlijkheidskenmerken - of liever gezegd persoonlijkheidsstoornissen - als narcisme, machiavellisme (machtsmisbruik) en psychopathie. Deze persoonlijkheidskenmerken komen uitgebreid aan de orde in Kampens boek.
Destructief leiderschap kan worden omschreven als: onveilig, intimiderend, laisser-faireleiderschap, egocentrisch of ontwijkend gedrag. De negatieve effecten ervan zijn direct of op termijn schadelijk voor medewerkers en de hele organisatie. Zeker als dit leiderschapsgedrag ook nog eens plaatsvindt in de context van organisaties die het gedrag stimuleren.
Organisatieverandering
Saneren of reorganiseren wordt vaak gezien als een noodzakelijke ingreep om een organisatie gezond te maken of om weerbarstige problemen op te lossen. Maar organisatieverandering brengt veel onzekerheid met zich mee. Bijvoorbeeld over de positie van medewerkers, en zelfs over hun werkzekerheid. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat er tijdens een reorganisatie een negatieve spiraal optreedt - machtsmisbruik, intimidatie en onderdrukking van medewerkers door leidinggevenden nemen toe. Indien er in een veranderingsfase sprake blijkt te zijn van destructief leiderschapsgedrag dan zal de hoogste leiding hier als eerste moeten ingrijpen.
Weerstand is waardevol
Weerstand tegen verandering is waardevol. Maar als het topmanagement weerstand beschouwt als vijandig, dan kan het varianten van onethisch gedrag en destructief leiderschap oproepen. Nog erger wordt het als leidinggevenden destructief leiderschapsgedrag met specifieke persoonskenmerken als narcisme, machiavellisme of psychopathie vertonen. Immers mensen met deze persoonlijkheidsstructuren missen inlevingsvermogen en zijn niet in staat tot zelfreflectie. Volgens Kampen kan een ondernemingsraad in zo’n geval een belangrijke helpende rol vervullen in het onthullen van de agenda van destructieve leiders. Als voorbeeld geeft hij de Belastingdienst. Andere organisaties met een hoog risico op zijn 24-uursorganisaties. Bijvoorbeeld de GGD of het GVB waar formeel leiderschap ontbreekt of op afstand aanwezig is.
Destructief leiderschap overwinnen
Kampen biedt in zijn boek ook handvatten aan voor het ombuigen van destructief leiderschap in constructief leiderschap. Destructief leiderschap overwinnen is een kwestie van doen, volhouden en proberen het vertrouwen van de medewerkers te herstellen. Destructieve leiders vervangen door constructieve leiders is niet genoeg. Herstel gaat ook over organisatietrauma. Dit is een proces dat tijd, aandacht en uithoudingsvermogen vraagt. Soms kan interimmanagement als interventie, weliswaar onder speciale voorwaarden, uitkomst bieden. Het boek eindigt met een aantal vragenlijsten om destructief leiderschap en de gevolgen daarvan te detecteren.
Essentieel
Joost Kampen schreef Destructief leiderschap op basis van een combinatie van wetenschappelijke literatuur en zijn eigen praktijkervaringen. Het boek bevat diverse praktijkvoorbeelden. Kampen helpt de kritische lezer om destructief leiderschap en de gevolgen daarvan te ontmaskeren. Volgens hem is kennis van destructief leiderschap essentieel als jonge mensen zelf een toekomstige leiderschapsrol gaan vervullen of als hr-manager of or-lid te maken krijgen met destructief leiderschapsgedrag.
Over Louis Thorig
Louis Thörig is verbonden als master- en bachelorthesisbegeleider aan de afdeling Organisatiewetenschappen, Faculteit Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam. Hij was tot 1 augustus 2011 werkzaam als global communications manager op het hoofdkantoor van IOI-Loders Croklaan (www.croklaan.com) in Wormerveer. Hij heeft zijn MBA behaald bij Business School Nederland, de Action Learning MBA.
