Caroline Koetsenruijter en Hans van der Loo, beiden met veel expertise en ervaring op dit glibberige terrein, hebben ons een enorme dienst bewezen door hier eens diep in te duiken en daarbij alle tegels te lichten en de onderste steen boven te halen. Dat doen ze heel systematisch en met een keur aan casuïstiek ter illustratie. De huidige praktijk stemt hen niet bepaald vrolijk: veel schrijnende gevallen en een enorme verlegenheid. De meeste organisaties blijven hangen in ontkenning, stress of bureaucratische procedures waarin iedereen verdwaalt.
Onderstroom
Waar hebben we het over bij giftig gedoe? Agressie is een belangrijke factor; de werkplek wordt er een warzone van en mensen raken vast in zich herhalende patronen die nauwelijks meer te ontwarren zijn. Vooral de onderstroom ademt een gebrek aan respect en maakt de atmosfeer toxisch. Er is veel verborgen leed, dat lastig of niet bespreekbaar is. Zelfs een belangrijk orgaan als het College voor de Rechten van de Mens, dat feitelijk het goede voorbeeld zou moeten geven, kan erdoor verlamd raken.
Intimidatie, discriminatie, pesten, corruptie, geweld – het betreft hier heftige issues. De auteurs laten treffend zien hoe je er patronen in kunt onderscheiden, zoals de giftige MAF-driehoek van Machtsmisbruik (van machiavellisten, kleine dictators of woeste tirannen), Acceptatie en Factoren. Maar niet alles gaat van Rambo: ook leiderschap dat alles op z’n beloop laat kan een funeste uitwerking hebben.
Vier fases
Op basis van een aantal zorgvuldig geanalyseerde cases en literatuuronderzoek komen de auteurs met de Giftig Gedoe Vergelijking, waarin naast de actualiteit ook de voorgeschiedenis wordt meegenomen. Die gaat soms al decennia terug, maar wordt meestal doodgezwegen. Bij de actualiteit gaat het om agressie, maar ook acceptatie en steun (waarvoor ze eigen lijnen ontwikkeld hebben). Er zijn in theorie vier mooi allitererende fases in een casus, lopend van maskeren & mond houden via melden & managen en crisis & controle tot aan herstel & heling. Die laatste fase is essentieel, maar wordt nu meestal niet bereikt of domweg overgeslagen.
Radicale transformatie
Hoe kan het beter? Daarvoor bepleiten Koetsenruijter en Van der Loo responsiviteit en ‘safety by design’, de toptredes op de veiligheidscultuurladder. De grootste stap vooruit maken we bij de sprong van bureaucratie naar responsiviteit. Daarvoor is binnen organisaties een radicale transformatie nodig, die tijd en energie vergt en jaren duurt. Bouwstenen zijn: informatie en kennis op orde brengen, een gedeelde en verinnerlijkte norm opzoeken en een responsief klachtproces waarbij ook van fouten geleerd wordt. Steeds is procedurele rechtvaardigheid de ultieme toetssteen.
En wie dan nog een stap vooruit wil zetten komt uit bij ‘safety by design’. Daarmee wordt alles opnieuw doordacht en doorgesproken, waar iedereen bij betrokken wordt en waar collectief leren en veel communiceren ‘key’ zijn. Het taalgebruik van de auteurs maakt dat nog extra aantrekkelijk: wie wil er nu niet ‘enthousiast van de preventieve glijbaan’? We krijgen er verrassende positieve voorbeelden bij, zoals het UWV (Bureau Integriteit) en Airbnb.
Urgentie
Elk hoofdstuk wordt afgesloten met een korte samenvatting en gesprekspunten. Het boek sluit af met de constatering dat het thema nazorg en heling nog meer aandacht verdient. Maar ook dat het hoog tijd is om visiegebrek, zorgeloosheid en verwaarlozing achter ons te laten en aan morele wederopbouw te doen. Geen excuses of uitvluchten meer, de urgentie is helder en dit boek baant een duidelijk en zeer begaanbaar pad: ‘Kom op, aan de slag!’ schrijven Caroline Koetsenruijter en Hans van der Loo.
Over Rogier van der Wal
Rogier van der Wal is classicus, filosoof en bestuurskundige. Sinds 1 september 2022 is hij lector Ethisch werken bij Fontys Hogeschool in Eindhoven. Hij is daarnaast fellow bij de Thorbeckeleerstoel aan de Universiteit Leiden.
