De aanhangers van deze ideologie, die zich tegenwoordig ‘woke’ noemen, zijn echter vaak zo geobsedeerd door hun eigen gelijk dat ze in een valkuil trappen en onbedoeld (extreem)rechts in de kaart spelen. Ze zijn zodoende contraproductief geworden. Yascha Mounk noemt deze valkuil de identiteitsval. In zijn boek doet hij een voorstel om daaruit te komen voordat ‘de val dichtklapt’.
Identiteitssynthese
Een goede benaming voor deze ideologie is er nog niet. Er wordt zowel van identiteitspolitiek gesproken als van ‘wokeness’, beide omstreden termen volgens de auteur. Hij stelt daarom de term ‘identiteitssynthese’ voor. De auteur is niet erg gecharmeerd van deze ideologie en gaat daarom eerst op zoek naar de oorsprong (deel I), de opmars (deel II) en de tekortkomingen (deel III) van de identiteitssynthese. Vervolgens bespreekt hij in deel IV het universalisme als het liberale alternatief om uit de identiteitsval te ontsnappen.
Oorsprong
De oorsprong, de intellectuele geschiedenis, van de identiteitssynthese is terug te voeren tot postmoderne filosofen, zoals Foucault. Het kreeg een forse duw in de rug nadat de grote juridische successen van de burgerrechtenbeweging in de VS niet leidden tot ingrijpende veranderingen in de samenleving. Niet de gelijkwaardigheid van alle mensen, maar de verschillen moesten worden benadrukt om een betere positie voor de onderdrukte minderheden te bereiken.
Opmars
De hernieuwde aandacht voor de ervaringen van gemarginaliseerde groepen leidde tot flinke veranderingen, in eerste instantie in de universiteiten. Zo ontstonden onder meer vakgroepen genderstudies, African American studies en Latino studies. En er ontstond een diepe scepsis over de mogelijkheden dat leden van de verschillende identiteitsgroepen wel werkelijk met elkaar in gesprek konden komen. Dit alles met name aangejaagd door de opkomst van de sociale media die jongeren aanspoorden zich vooral te richten op hun etnische en seksuele identiteit en genderidentiteit. Zo werd de identiteitssynthese gemeengoed, niet alleen in universiteiten, maar ook in het bedrijfsleven en de politiek. De heersende normen en idealen van de samenleving veranderden mee.
Tekortkomingen
De ideologie van de groepsidentiteit schiet echter tekort als remedie tegen rassendiscriminatie. Wel ontstaat er een geest van zelfcensuur bij televisie en streamingsdiensten. Die verwijderen films en series die door minderheden als aanstootgevend worden ervaren. Ook uitgeverijen, theaters en universiteiten censureren zichzelf. En zo komt vrijheid van meningsuiting onder druk te staan, vooral omdat niet helder is welke begrenzingen die vrijheid kent. De gezonde ‘cultuur van kritiek’ wordt nu vervangen door de ongezonde ‘cancelcultuur’.
Alternatief
‘Het vermogen van mensen van verschillende culturele achtergronden om elkaar te inspireren, is een van de meest aantrekkelijke kenmerken van de multiculturele samenleving’, aldus Yascha Mounk. Uitvergroten van verschillen leidt niet tot een grotere gelijkwaardigheid van mensen. De beste mogelijkheid om uit de identiteitsval te ontsnappen, ziet de auteur in het filosofisch liberalisme, waarin een rechtvaardiger wereld moet worden gecreëerd door universele aspiraties waar te maken. Dan draait het om collectieve zelfbeschikking, individuele vrijheid en politieke gelijkwaardigheid.
De identiteitsideologie is geen oplossing voor racisme. Woke brengt een betere samenleving niet dichterbij. Dit maakt de auteur op een heldere, maar wel erg uitvoerige, manier duidelijk. De analyses en beschrijvingen in De identiteitsval zijn sterk toegesneden op en ontleend aan de praktijken en opvattingen in de Verenigde Staten. De ideologie van de groepsidentiteit is in Nederland misschien minder pregnant aanwezig, maar de invloeden ervan zijn niettemin al behoorlijk voelbaar. De vrijheid van schrijven en spreken staat onder druk.
Over Teun van Aken
Dr. Teun van Aken is zelfstandig gevestigd organisatieadviseur en managementtrainer te Culemborg. Het gaat in organisaties altijd om resultaten bereiken met mensen. Dit was ook het leidmotief in zijn laatste twee publicaties. Van Aken is (co)auteur van een groot aantal artikelen en boeken.
