Op werkdagen voor 23:00 besteld, morgen in huis Gratis verzending vanaf €20

Recensie

Over honderd jaar - ‘Interessant perspectief’

Jonathan White heeft met zijn boek ‘Over honderd jaar’ een mooie analyse gemaakt van de toekomstgerichtheid van politieke theorieën. Hij houdt een pleidooi voor versterking van de democratie en voor meer vertrouwen in gezamenlijke toekomsten.

Freija van Duijne | 31 januari 2025 | 4-6 minuten leestijd

Vanaf de achttiende eeuw begonnen Europese democraten structureel over de toekomst na te denken. Ze bepaalden hun standpunten op basis van een wereld die nog niet bestond. In de loop van de geschiedenis is dit toekomstperspectief meer op de korte termijn gericht. Het individuele krijgt meer nadruk in plaats van het gezamenlijke.

urgent en kritiek

In het nieuws lijkt alles een urgent probleem en iedere gebeurtenis een kritiek moment. Iedere kans om iets te doen zou wel eens de laatste kunnen zijn. De geopolitieke orde oogt instabieler dan voorheen. Men vreest onaangename toekomsten. Democratie komt in problemen als de korte termijn overheerst en het lijkt alsof er maar weinig tijd is om zaken op te lossen. Verwachtingen over de lange termijn doen ertoe, zelfs als ze niet uitkomen. Vertrouwen in de toekomst is van groot belang om te zien over welke keuzemogelijkheden we nu beschikken. We hebben verbeeldingskracht nodig om de toekomst voor ons te zien. Daarnaast we moeten ons kunnen identificeren met hetgeen dat moet gebeuren om een gezamenlijke toekomst te realiseren.

Open toekomsten

De achttiende eeuw was net als nu een tijd van snelle maatschappelijke en technologische veranderingen. Democraten richtten zich op een wereld die nog niet bestond en zochten naar manieren om mensen mee te krijgen. Ze beschreven een toekomst die anders is dan het heden en open staat voor gezamenlijke invloed. In die tijd werden veel utopieën geschreven. Dit zijn verhalen over een ideale toekomst, die in contrast staat met de huidige tijd waarin van alles mis is. Dergelijke verhalen hadden vaak een politiek tintje, doordat de tegenstellingen werden uitvergroot. Een open toekomst impliceert het vooruitzicht van een wereld die beantwoordt aan de gekozen waarden en prioriteiten.

Gefantaseerde en berekende toekomsten

De filosofie van het socialisme richt zich nadrukkelijk op de toekomst. Een reeks van afgedwongen veranderingen brengen vooruitgang, en een stabiele eindfase na een periode van revolutie. Zowel de korte- als de lange termijn werden omarmd. Aan de ene kant wilde men nu verandering zien. Aan de andere kant bood de politiek een inspirerend vergezicht, dat ook troost bood als projecten toch anders liepen. Naast de beeldende verhalen over een ideale toekomst was in diezelfde tijd ook veel aandacht voor berekening van de toekomst. Meten is weten en dat gold ook voor politieke denkbeelden. Methoden voor prognoses en voorspelmodellen waren in opkomst. Een berekende visie van de sociale orde liet zien in welke ruimte veranderingen zich afspeelden. In de loop van de tijd lag de nadruk vooral op berekening, met zo nu en dan ruimte voor verbeeldingskracht. Zo lijkt het nog steeds te zijn.

Fascisme en impulsieve toekomsten

Het fascisme begon in Italië met het futuristische manifest van de kunstenaar Filippo Marinetti in 1909. Deze stroming heeft een rusteloze fixatie op het nieuwe, rebellie tegen sleur, routines, materialisme en de afgestompte verbeeldingskracht van de massasamenleving. De toekomst wordt gezien als een bron van verwarring en ontregeling. Daarnaast is de toekomst een canvas om krachtige mythes op te schilderen. Fascisten willen breken met het verleden, met bestaande instituties en waarden. Geweld wordt gezien als de hoogste vorm van onbeteugelde zelfexpressie. Een sfeer van chaos en impulsiviteit rondom fascisten maskeert de intenties van belanghebbenden. Niet alleen in de politiek komt deze charismatische leiderschapsstijl voor. Ook de libertarische stoming van tech-entrepreneurs zoals Elon Musk gaat prat op creatieve vernietiging en disruptie van het bestaande.

Geheime toekomsten

Ten tijde van de Koude Oorlog was toekomstverkenning een veel gebruikt instrument van onderzoeks- en consultanybureaus. Met voorspellingen van de toekomst konden politici invloed uitoefenen op de publieke opinie. Scenariostudies en trendonderzoek werden vaak alleen in besloten kring besproken. Ze werden geheim gehouden om de vijand niet wijzer te maken, maar ook om de bevolking geen onnodige angst aan te jagen. Dit soort geheimhouding zorgde wel voor een groeiende afstand van de bevolking ten opzichte van de besluitvormende elite. Het werkte ook complottheorieën in de hand.

Geprivatiseerde toekomsten

In de laatste vijftig jaar is de toekomst steeds meer toegespitst op de wereld van de consument. De toekomst gaat over verbetering van het individu, over meer welvaart en statusverhogende producten. Gedeelde toekomsten zijn dan minder relevant. In het toekomstdenken wordt vaker de verwijzing gemaakt naar de toekomst van je kinderen en kleinkinderen. Dat houdt het bij het individu en het eigenbelang. Individualisering van de toekomst verkort de tijdshorizon. Het legt de focus op veranderingen die het individu of zijn directe nageslacht kan meemaken. Erkenning van een gedeelde toekomst betekent ook zorgzaamheid voor kinderen van anderen.

De naderende toekomst als crisissituatie

In deze tijd heerst bij velen het beangstigende gevoel van een naderende onheilspellende toekomst. Dat kan gaan over klimaatverandering, milieuvervuiling of de wereldheerschappij van kunstmatige intelligentie. Het zijn allemaal dreigende gevaren en er is weinig tijd voor oplossingen. Iedere gebeurtenis lijkt bepalend te zijn en een laatste kans om dingen recht te zetten. Het geloof in de open, onbepaalde toekomst zoals in de achttiende eeuw is in deze tijd een stuk minder. Gelukkig wordt ook nu toekomstverkenning gebruikt en opnieuw ontdekt. De snelle veranderingen en onzekerheden over ontwikkelingen maken dat steeds meer overheden en andere organisaties toekomstverkenning inzetten. Daarmee ben ik een stuk hoopvoller dan White, die concludeert dat ons vermogen om de toekomst voor te stellen minder is dan voorheen. Als toekomstverkenner die veel voor overheden werkt heb ik zijn boek met plezier gelezen. Zijn historische analyse geeft bruikbare inzichten en een interessant perspectief op toekomstdenken in de Westerse moderne tijd.

Over Freija van Duijne

Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.

Deel dit artikel

Wat vond u van dit artikel?

0
0

Boek bij dit artikel

Populaire producten

    Personen

      Trefwoorden