In haar kritiek op het doorgeschoten kapitalisme refereert Van Staveren onder meer aan Karl Marx met zijn nog steeds actuele betoog dat de economie de politiek bepaalt en niet andersom. Ideeën als liberalisering en flexibilisering komen voort uit de neoliberale economische ideologie. Kapitaalinkomen groeit sneller dan arbeidsinkomen. Aanbestedingsprocessen leiden tot gekunstelde markten en vaak tot te lage prijzen voor de te verlenen diensten. Zo is marktwerking niet de meest efficiënte manier om iedereen te laten meedelen in de welvaart. Integendeel. En de trein naar Londen gaat door marktwerking echt niet sneller rijden, merkt Van Staveren met gevoel voor humor op.
tekortkomingen
Ze beschrijft ook helder allerlei tekortkomingen van het neoliberalisme. Behalve een tendens naar monopolies is er ook een trend van groeiende onderhandelingsmacht van inkooporganisaties. Dit heet monopsonie, goed te zien bij de macht van de grote supermarkten, met als gevolg te lage verkoopprijzen bij onder meer boeren en tuinders. Ook subsidies verlenen met behoud van werkgelegenheid als argument is nogal merkwaardig. Kennelijk moet de markt dus toch weer niet zo vrij zijn. Bovendien zijn er al lang meer vacatures dan arbeiders.
armoedebeleid
Irene van Staveren ontmaskert in haar columns regelmatig populaire economische theorieën. Kleinschaligheid is echt niet duurder dan grootschaligheid, bewijst de stichting Thuiszorg. Mensen gaan niet minder sparen als de rente daalt, maar juist meer om de buffer groot genoeg te maken. Als armen zelfredzaam waren geweest, waren ze niet arm geworden, de titel van één van haar columns, terwijl het armoedebeleid daar wel op gebaseerd is. De auteur haalt ook de redenering onderuit dat milieumaatregelen niet helpen als elders in de wereld nog zoveel verontreiniging wordt veroorzaakt. Chinese CO₂-uitstoot ontstaat vooral ook omdat wij Chinese goedkope spullen kopen.
sociale cohesie
Naar een economie van verbinding is de ondertitel van haar boek. En in verschillende columns komt dit terug. Ik noem enkele voorbeelden. In de armste landen vielen dankzij de grotere sociale cohesie de minste coronadoden. Waaruit we kunnen leren dat een epidemie net zozeer een sociaal als een medisch fenomeen is. Minder belasting op arbeid en meer op kapitaal en milieugebruik. Niet aandeelhouders moeten de strategie bepalen, maar werknemers. En sturing op lange termijn. De auteur laat ook zien dat het idee van een basisinkomen beter kan worden vervangen door een pleidooi voor betere basisvoorzieningen. Het fenomeen van energiecoöperaties past ook nadrukkelijk in een ander koopmansdenken: koopménsdenken. Weliswaar is er een trend gaande om van ondernemers meer dan alleen financiële verantwoording te vragen, maar de markt is helaas niet in staat grote uitdagingen in de wereld aan te kunnen, aldus de auteur.
De columns staan in chronologische volgordein De vrije markt bestaat niet. Omdat ik verwachtte dat de oudste teksten door de tijd zouden zijn ingehaald, las ik het boek van achteren naar voren. En mijn verwachting klopte gedeeltelijk. Veel van wat in de oudere columns staat, is intussen ook door anderen betoogd en is ook als kritiek op de ideologie van de vrije markt behoorlijk gemeengoed geworden. Helaas onvoldoende bij politieke beleidsmakers. In die zin zijn al haar columns nog steeds buitengewoon relevant.
Over Teun van Aken
Dr. Teun van Aken is zelfstandig gevestigd organisatieadviseur en managementtrainer te Culemborg. Het gaat in organisaties altijd om resultaten bereiken met mensen. Dit was ook het leidmotief in zijn laatste twee publicaties. Van Aken is (co)auteur van een groot aantal artikelen en boeken.
