Spanningen tussen duurzaamheid en Europees recht

WOORD VOORAF V
Inleiding 1
N.M. Hoek, C.J.H. Jansen, A.U. Janssen & P.H.L.M. Kuypers
Mededingingsbeleid en duurzaamheid 7
J.C.A. Houdijk

1. Opzet en vraagstelling 7
2. Beschrijving van het relevante EU-regelgevingskader op het vlak van milieu en duurzaamheid 12
2.1 De uitgangspunten van het EU-milieurecht 12
2.2 EU-milieuregelgeving 15
2.3 EU-duurzaamheidsmaatregelen 16
2.4 De betekenis en de kracht van het milieu-integratiebeginsel 19
3. De werking van het mededingingsrecht en de omgang met duurzaamheidsbelangen binnen dit rechtsgebied 20
3.1 Beschrijving van het kartelverbod en de systematiek van excepties op het verbod 20
3.2 Mededingingsrechtelijke beleidsontwikkelingen op EU- en nationaal (Nederlands) niveau 25
4. Een hernieuwde interpretatie van het mededingingsrecht in duurzaamheidszaken: Nederland gidsland? 28
4.1 Duurzaamheidsafspraken die de mededinging niet beperken 29
4.2 Duurzaamheidsafspraken met voordelen die opwegen tegen de mededingingsbeperkingen 30
4.2.1 Wat valt onder een billijk aandeel voor de gebruiker? 30
4.2.2 Kwantificering van voor- en nadelen van een duurzaamheidsafspraak? 33
4.2.3 Tussenconclusie 33
4.3 Duurzaamheidsafspraken die tot stand komen in overleg met de ACM (beoordeling door ACM) 34
5. Een hernieuwde interpretatie van het mededingingsrecht in duurzaamheidszaken op EU-niveau: de opstelling van de Europese Commissie tegen het licht van de Green Deal 37
5.1 EC-beleidsinitiatieven op het vlak van duurzaamheid en mededinging 37
5.2 De beleidslijn van de Europese Commissie op het snijvlak van duurzaamheid en mededinging 40
5.3 Reacties op de beleidslijn van de Europese Commissie 41
6. Conclusie 44

Staat het staatssteunrecht in de weg aan duurzaamheidsambities? 49
T.J. Binder
1. Inleiding 49
2. Staatssteun voor milieubescherming en energiebesparingen 52
3. Staatssteun voor andere beleidsdoelstellingen 59
3.1 Nederlands rechtspraak 60
3.2 Europese rechtspraak 61
3.3 Europese Commissie 67
4. Conclusie 68

Het duurzaam beheer van natuurgebieden als dienst van algemeen (economisch) belang 71
J.W. van den Gronden
1. Inleiding 71
2. Concept diensten van algemeen (economisch) belang en duurzaam beheer van natuurgebieden 73
2.1 Het concept dienst van algemeen economisch belang 74
2.2 Duurzaam natuurbeheer als dienst van algemeen economisch belang 75
2.3 De verhouding tussen duurzaam natuurbeheer en deEU-regels voor staatssteunregels en diensten van algemeen economisch belang 77
3. Een voorbeeld van natuurbeheer: Natura 2000-gebieden 80
4. Financiering van Natura 2000-gebieden en diensten van algemeen economisch belang 84
4.1 Het Unierechtelijk kader voor de fi nanciering van diensten van algemeen economisch belang 85
4.2 Financiering van het beheer van natuurgebieden 88
4.2.1 Economische activiteiten: zijn de staatssteunregels van toepassing? 89
4.2.2 Financiering van Natura 2000-gebieden en diensten van algemeen economisch belang 93
4.2.3 Hoe nu verder? 96
5. Conclusies 98

Het voorstel voor een richtlijn over internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen: een ongelukkig huwelijk tussen ketenafspraken en het EU-mededingingsrecht? 99
J.M. Veenbrink
1. Inleiding 99
2. De IMVO Richtlijn 103
2.1 De totstandkomingsgeschiedenis van de IMVO Richtlijn 103
2.2 Reikwijdte van de IMVO Richtlijn 104
2.2.1 De onderneming 104
2.2.2 Dochterondernemingen en gevestigde relaties 105
2.3 De verplichtingen uit de IMVO Richtlijn 107
2.3.1 Duurzaamheidsdoelstellingen 107
2.3.2 Verplichtingen om milieueffecten te voorkomen en te beperken 109
2.3.3 Klimaatverandering 110
3. Het Europese mededingingsrecht: een beperkende factor? 113
3.1 Toepasselijkheid 113
3.2 De onderneming, groepsstructuren en agentuurovereenkomsten 115
3.3 Groepsvrijstelling verticale overeenkomsten 119
3.4 Artikel 101 lid 1 en lid 3 VWEU 121
4. Conclusie 126

Nature restoration put to EU law: tensions and synergies between private property rights and environmental protection 129
N.M. Hoek
1. Introduction: decline of nature and biodiversity recovery 129
2. The proposed EU Restoration law, a paradigm shift in biodiversity law? 132
3. Conceptualizing (private) property and ownership: a sisyphean task? 135
4. The legal framework in the EU on the protection of (private) property rights 136
5. The proposed EU Nature Restoration Law: an analysis through the lens of property protection 138
6. Repairing potential interferences with the right to property 140
7. Critical refl ections on the nexus between property rights and environmental protection in the EU 141
8. Private property rights within the European Union: potential synergies with nature restoration? 143
9. Concluding remarks 145

Hoe duurzaam kunnen c.q. willen we zijn in aanbestedingsprocedures? 149
P.H.L.M. Kuypers
1. Inleiding 149
2. Hoe verhouden zich aanbestedingsrecht en duurzaamheid? 153
3. Wat kan het aanbestedingsrecht op het gebied van duurzaamheid? 158
4. Duurzaam milieu en aanbesteden: wat is mogelijk? 159
4.1 Inleiding 159
4.2 Technische specifi caties 160
4.3 Keurmerken 161
4.4 Uitsluitingsgronden 163
4.5 Afwijzing van abnormaal lage inschrijvingen 165
4.6 Levenscycluskosten 165
5. Duurzaam milieu en aanbesteden: wat zou nog meer mogelijk moeten worden? 167
5.1 Inleiding 167
5.2 Technische specifi caties 168
5.3 Keurmerken 170
5.4 Uitsluitingsgronden 170
5.5 Abnormaal lage inschrijving 172
5.6 Levenscycluskosten 172
6. Duurzaam sociaal aanbesteden 173
6.1 Inleiding 173
7. Duurzaam sociaal aanbesteden: wat zou het aanbestedingsrecht nog meer kunnen doen? 175
8. Conclusie 176
Literatuurlijst 178

Inhoudsmoderatie door onlineplatforms en een duurzame democratie 181
P.T.J. Wolters
1. Inleiding 181
2. De invloed van onlineplatforms op het democratische proces 184
2.1 Positieve invloed 184
2.2 Negatieve invloed 186
2.3 De spanning bij de regulering van inhoudsmoderatie 190
3. Algemene Europese inhoudsmoderatieverplichtingen: de DSA 191
3.1 Algemene inhoudsmoderatieverplichtingen: illegale inhoud en fundamentele rechten 192
3.2 Bijzondere inhoudsmoderatieverplichtingen 194
3.3 Bijzondere verplichtingen voor zeer grote onlineplatforms 196
3.4 Tussenconclusie 199
4. Bijzondere Europese inhoudsmoderatieverplichtingen 200
4.1 Desinformatie 200
4.2 Hate speech 202
4.3 Politieke advertenties 204
4.4 Versterking van de media 206
5. Conclusie 207

Duurzame consumptie en maximum harmonisatie: water en vuur? 211
E. Terryn & E.V. Irambona
1. Inleiding 211
2. Context: evolutie in de richting van een duurzamer consumentenrecht 213
3. Vrij verkeer en harmonisatie als beperkingen voor een nationaal beleid inzake duurzame consumptie 219
3.1 Vrij verkeer als beperking voor nationale experimenten – technische reglementering 219
3.2 Maximum harmonisatie in het consumentenrecht als beperking voor nationale experimenten 226
3.2.1 Tendens naar maximum harmonisatie 226
3.2.2 Evaluatie van de nood aan maximum harmonisatie voor een duurzaam consumentenrecht 228
3.2.3 Art. 114 lid 4 en 5 VWEU als oplossing voor nationale wetgeving voor duurzame consumptie? 231
3.2.4 Richtlijn oneerlijke handelspraktijken en nationale wetgeving voor duurzame consumptie 234
3.2.5 Richtlijn consumentenrechten en nationale wetgeving voor duurzame consumptie 237
4. ‘Testomgevingen voor regelgeving’ als oplossing? 238
5. Conclusie: nood aan nationale experimenteerruimte 242

De nieuwe consumentenkooprichtlijn en duurzaamheid: steeds relevant? 243
R.M. Gellert
1. Inleiding: Micklitz’ observatie over het onvermogen van de huidige EU-consumentenwetgeving om duurzaamheidsdoelen te bereiken 243
2. Duurzaamheid: een conformiteitsvereiste als onderdeel van het garantiestelsel onder de CKR 246
2.1 Betekenis van duurzaamheid onder de CKR 246
2.1.1 Beperkingen van duurzaamheidsconcept in de CKR (1): alleen fysieke veroudering 247
2.1.2 Beperkingen van duurzaamheidsconcept in de CKR (2): Onvoldoende rekening houden met technologische veroudering? 248
2.1.3 Beperkingen aan duurzaamheidsconcept in de CKR (3): onvoldoende rekening gehouden met herstelbaarheid? 250
2.2 Problemen met duurzaamheid als conformiteitscriterium, inclusief de wettelijke garantie 251
2.2.1 Duurzaamheid als conformiteitscriterium en zijn kritieken 251
2.2.2 Oplossingen naar voren gebracht in de literatuur en hun beperkingen 252
3. Weg vooruit om de geconstateerde tekortkomingen aan te pakken: nog steeds de kritiek van Micklitz rechtvaardigen? 255
3.1 De ecodesign Verordening 256
3.2 De Richtlijn consumentenbevoegdheid 257
4. Conclusies 260