Defensieve dokters?

1 Inleiding 17
1.1 Het probleem: defensieve geneeskunde 17
1.2 De hoofd- en deelvragen van het onderzoek 18
1.3 Afbakening 21
1.3.1 Het juridisch kader 21
1.3.1.1 De definitie van medisch aansprakelijkheidsrecht 21
1.3.1.2 Focus op invulling normen 22
1.3.2 Empirisch onderzoek: focus op huisartsgeneeskunde en gynaecologie 23
1.4 Toe te passen methoden 24
1.5 Indeling van het boek 24

Deel I Juridisch kader

2 Civiel medisch aansprakelijkheidsrecht 29
2.1 Inleiding 29
2.2 Doelen van het civiel medisch aansprakelijkheidsrecht 30
2.2.1 Inleiding 30
2.2.2 Doelen van algemeen civiel aansprakelijkheidsrecht 31
2.2.2.1 Onderschreven doelen in juridische literatuur 31
2.2.2.2 Gedragsbeïnvloeding en neveneffecten van het civiel aansprakelijkheidsrecht 33
2.2.2.3 Conclusie: twee algemene doelen van het civiel aansprakelijkheidsrecht 34
2.2.3 Doelen van het civiel medisch aansprakelijkheidsrecht 35
2.2.3.1 Parlementaire stukken 35
2.2.3.2 Jurisprudentie 37
2.2.4 Conclusie: doelen van het civiel medisch aansprakelijkheidsrecht 38
2.3 De civielrechtelijke zorgvuldigheidsnormen 39
2.3.1 Inleiding 39
2.3.2 Juridisch kader 40
2.3.2.1 Inleiding 40
2.3.2.2 Goed hulpverlenerschap 40
2.3.3 De open norm: drie relevante veelvoorkomende situaties 44
2.3.3.1 Informed consent 44
2.3.3.2 Kunstfouten 49
2.4 Kritiek op de preventieve werking van het civiel medisch aansprakelijkheidsrecht 52
2.4.1 Inleiding 52
2.4.2 Werkt civiele medische aansprakelijkheid preventief? 52
2.4.3 Kritiek op de preventieve werking en een no fault-systeem 53
2.5 Conclusie 54

3 Medisch tuchtrecht 57
3.1 Inleiding 57
3.2 Doelen van het medisch tuchtrecht 58
3.2.1 Het medisch tuchtrecht volgens de Medische Tuchtwet 58
3.2.1.1 Achtergrond van de Medische Tuchtwet 58
3.2.1.2 Doelen en normen van de Medische Tuchtwet 58
3.2.2 Het medisch tuchtrecht volgens de Wet BIG 59
3.2.2.1 Achtergrond 59
3.2.2.2 Doelen van de Wet BIG 60
3.2.2.3 Conclusie: doelen van de Wet BIG 64
3.3 Maatregelen Wet BIG 65
3.3.1 De maatregelen in vogelvlucht 65
3.3.1.1 Waarschuwing en berisping 66
3.3.1.2 Geldboete 66
3.3.1.3 Schorsing voor ten hoogste één jaar 67
3.3.1.4 Gedeeltelijke ontzegging 67
3.3.1.5 Doorhaling inschrijving register 67
3.3.2 De opgelegde maatregelen tussen 2007 en 2019 67
3.4 Vaststellen tuchtrechtelijke aansprakelijkheid van de medicus 69
3.4.1 Inleiding 69
3.4.2 De tuchtnormen van de Wet BIG 70
3.4.2.1 Achtergrond 70
3.4.2.2 De eerste tuchtnorm 71
3.4.2.3 De tweede tuchtnorm 71
3.4.3 Invulling van de tuchtnorm 74
3.4.3.1 Informed consent 74
3.4.3.2 Kunstfouten 76
3.4.3.3 Bejegening van de patiënt 80
3.4.4 Enkele hoofdlijnen uit de jurisprudentie 83
3.5 Kritiek op het medisch tuchtrecht volgens de Wet BIG 84
3.5.1 Inleiding 84
3.5.2 Het indienen van klachten door patiënten 84
3.5.3 Een punitief tuchtrecht? 86
3.6 Conclusie 89

4 Medisch strafrecht 91
4.1 Inleiding 91
4.2 De relevante strafbepalingen in medische strafzaken 92
4.2.1 Inleiding 92
4.2.2 Opzet en schuld 93
4.2.2.1 De strafrechtelijke betekenis van opzet 93
4.2.2.2 De strafrechtelijke betekenis van schuld 94
4.2.3 De strafbepalingen 95
4.2.3.1 Plaatsbepaling relevante artikelen 95
4.2.3.2 Bepalingen in het Wetboek van Strafrecht 97
4.2.3.3 De Wet BIG en artikel 96 Wet BIG 102
4.3 Doelen van het medisch strafrecht 104
4.3.1 Inleiding 104
4.3.2 Soorten strafrechtelijke sancties 104
4.3.3 Strafdoelen: algemeen 105
4.3.4 Algemene doelen van het strafrecht: tussenconclusie 108
4.3.5 Doel van straffen: de medicus 108
4.3.5.1 Literatuur 108
4.3.5.2 Parlementaire geschiedenis 109
4.3.5.3 Jurisprudentie 110
4.3.5.3.2 Vergelding 112
4.3.6 Conclusie 117
4.4 Kritiek op de strafrechtelijke aansprakelijkheid van artsen 118
4.5 Conclusie 121

Tussenconclusie juridisch kader 123
1 Inleiding 123
2 Doelen 123
3 Civiel-, tucht- en strafrechtelijke normen 125
4 Conclusie en vervolgstappen 126

Deel II Bestaand empirisch onderzoek

5 Empirisch onderzoek naar het medisch aansprakelijkheidsrecht in Nederland 131
5.1 Inleiding 131
5.2 Onderzoeken naar de kennis van het medisch aansprakelijkheidsrecht 132
5.2.1 Inleiding 132
5.2.2 Onderzoeken naar kennis van de geldende civielrechtelijke normen 132
5.2.3 Onderzoek naar de kennis van het medisch tuchtrecht 135
5.2.4 Onderzoek naar de mening van artsen over het medisch strafrecht 136
5.3 Effect van het medisch aansprakelijkheidsrecht op het handelen van artsen 138
5.3.1 Onderzoeken naar defensief gedrag 138
5.3.1.1 Een vraag vooraf: wat is ‘defensief gedrag’? 138
5.3.1.2 Definities van defensief gedrag en onderzoeksresultaten 138
5.3.1.3 Dus, wat is defensief gedrag? 143
5.3.2 Onderzoeken naar het gedragsbeïnvloedende effect van het medisch tuchtrecht 144
5.3 Onderzoek naar het gedragsbeïnvloedende effect van het medisch strafrecht 148
5.4 Conclusie 149

6 Buitenlands onderzoek naar de kennis en perceptie van het recht 151
6.1 Inleiding 151
6.2 Literatuurselectie 152
6.3 Bespreking van de onderzoeken 153
6.3.1 Inleiding 153
6.3.2 Onderzoeken naar kennis van het recht 154
6.3.2.1 Onderzoeken naar meerdere aspecten van het gezondheidsrecht 154
6.3.2.2 Onderzoeken naar kennis van informed consent 157
6.3.3 Onderzoeken naar de perceptie van het recht 160
6.4 Algemeen beeld 164
6.5 Conclusie 166

7 Buitenlands onderzoek naar defensief gedrag in de gynaecologie 167
7.1 Inleiding 167
7.2 Literatuurselectie 167
7.3 Bespreking van de onderzoeken 169
7.3.1 Onderzoeken waarin harde data worden geanalyseerd 169
7.3.1.1 Operationalisering van het aansprakelijkheidsklimaat 169
7.3.1.2 Operationalisering van defensief gedrag 170
7.3.1.3 Resultaten van de onderzoeken met harde data 171
7.3.2 Onderzoeken naar de percepties van gynaecologen 174
7.3.2.1 Inleiding 174
7.3.2.2 Bevestigingsgedrag 174
7.3.2.3 Vermijdingsgedrag 178
7.3.2.4 Kennis van het aansprakelijkheidsrecht 179
7.4 Algemeen beeld 180
7.4.1 Inleiding 180
7.4.2 Perceptieonderzoek versus harde data 180
7.4.3 Discrepanties onderzoeken harde data 182
7.5 Conclusie 182

8 Buitenlands onderzoek naar defensief gedrag in de huisartsgeneeskunde 185
8.1 Inleiding 185
8.2 Literatuurselectie 185
8.3 Bespreking van de onderzoeken 187
8.3.1 Inleiding en methoden 187
8.3.2 Onderzoeken met vragenlijsten 188
8.3.3 Onderzoeken met interviews 196
8.3.4 Onderzoeken met een combinatie van perceptieonderzoek en harde data 198
8.4 Algemeen beeld 200
8.5 Conclusie 201

Deel III Eigen empirisch onderzoek

9 Methoden eigen empirisch onderzoek 205
9.1 Inleiding 205
9.2 Theoretisch kader 205
9.2.1 De resultaten van binnen- en buitenlands onderzoek beschouwd: overeenkomsten en tegenstrijdigheden 205
9.2.2 Een theoretische verklaring: de relatie tussen kennis en defensief gedrag 206
9.3 Mogelijke methoden eigen onderzoek 207
9.4 Vormgeving van het perceptieonderzoek 209
9.4.1 Inleiding 209
9.4.2 Het vragenlijstonderzoek 209
9.4.2.1 De centrale onderzoeksvragen en hypothesen 209
9.4.2.2 De totstandkoming van de vragenlijst 210
9.4.2.3 De totstandkoming van de gebruikte vignetten 211
9.4.2.4 De respondenten 215
9.4.2.5 De te meten variabelen 216
9.4.3 Het onderzoek met interviews 218
9.4.3.1 Doel van het onderzoek en totstandkoming van de interviewvragen 218
9.4.3.2 De respondenten 219
9.4.3.3 Werkwijze 219
9.5 Valkuilen en waarborgen 219

10 Resultaten vragenlijstonderzoek 221
10.1 Inleiding 221
10.2 Resultaten 222
10.2.1 Algemene gegevens respondenten 222
10.2.2 Ervaring met aansprakelijkheid 223
10.2.3 Kennis van het aansprakelijkheidsrecht en informatiebronnen 225
10.2.4 Defensief gedrag 227
10.2.5 Verschillen tussen de risico-inschattingen 228
10.2.5.1 Inleidende opmerkingen 228
10.2.5.2 De risico-inschattingen per vignet nader bekeken 229
10.2.5.3 Het Implanon-vignet 233
10.2.5.4 Risico-inschatting en ervaring met aansprakelijkheid 234
10.2.6 Toetsing hypothese I en II: schatten juristen en artsen aansprakelijkheidsrisico’s hetzelfde in? 237
10.2.6.1 Verschil tussen gynaecologen en juristen 237
10.2.6.2 Verschil tussen huisartsen en juristen 239
10.2.7 Verbanden tussen defensief gedrag, risico-inschatting en de controlevariabelen 240
10.2.7.1 Correlaties: een korte toelichting 240
10.2.7.2 Correlaties met de controlevariabelen 241
10.2.7.3 Correlaties met zelf-ingeschatte kennis van het medisch aansprakelijkheidsrecht 242
10.2.7.4 Toetsing hypothese III en IV: hangt de risicoinschatting samen met defensief gedrag? 243
10.3 Synthese 245
10.3.1 Beperkingen en toegevoegde waarde van dit onderzoek 245
10.3.2 Resultaten in bredere context 247
10.4 Conclusie 250

11 Resultaten onderzoek met interviews 253
11.1 Inleiding 253
11.2 Gevolgde werkwijze bij de analyse van de interviews 253
11.3 Resultaten van de analyse 255
11.3.1 Algemene gegevens respondenten 255
11.3.2 Kennis en perceptie van het medisch aansprakelijkheidsrecht 256
11.3.2.1 Wat is medische aansprakelijkheid? 256
11.3.2.2 Kennis van de geldende normen 257
11.3.2.3 Mening over het medisch tuchtrecht 259
11.3.3 Ervaring met medische aansprakelijkheid 261
11.3.3.1 Ervaring in het algemeen 261
11.3.3.2 Ervaring met civiele claims en tuchtklachten 262
11.3.4 Ervaren invloed van het medisch aansprakelijkheidsrecht 267
11.3.4.1 Het medisch tuchtrecht als belangrijkste rechtsgebied 267
11.3.4.2 Invloed op de gemoedstoestand 268
11.3.4.3 Een goede of een slechte invloed? 269
11.3.5 Overige factoren 270
11.3.5.1 Een veranderende arts-patiënt relatie 270
11.3.5.2 Het belang van communicatie 271
11.3.5.3 De impact van calamiteiten 272
11.3.5.4 Het welzijn van de patiënt, maatschappelijke kosten en de rol van aansprakelijkheid 272
11.3.6 Mogelijke verbeterpunten 274
11.4 Synthese 276
11.4.1 Inleiding 276
11.4.2 Beperkingen en toegevoegde waarde van het onderzoek 276
11.4.3 De onderzoeksresultaten in bredere context 279
11.4.3.1 Een nadruk op het medisch tuchtrecht 279
11.4.3.2 Defensief gedrag komt relatief weinig voor 279
11.4.3.3 Het belang van informatie vanuit de beroepsvereniging 280
11.4.3.4 Onzekerheid over de geldende normen 280
11.4.3.5 De kritiek op het medisch tuchtrecht: niets nieuws onder de zon 282
11.5 Conclusie 282

12 Conclusie 285
12.1 Terug naar de hoofdvraag 285
12.2 Wat is het beoogde gedragsbeïnvloedende effect van het medisch aansprakelijkheidsrecht? 287
12.3 In hoeverre hebben zorgverleners kennis van het medisch aansprakelijkheidsrecht? 288
12.4 Beïnvloedt het medisch aansprakelijkheidsrecht het gedrag van artsen? 289
12.5 Beantwoording van de hoofdvraag 291
12.6 Enkele aanknopingspunten voor vervolgonderzoek en aanbevelingen 293
12.6.1 Het belang van kennis 293
12.6.2 Toekomstige vormgeving van het medisch aansprakelijkheidsrecht 294
12.6.2.1 Inleiding 294
12.6.2.2 Het civiel medisch aansprakelijkheidsrecht 294
12.6.2.3 Het medisch tuchtrecht 295
12.7 Afronding 296

Samenvatting 299
1 Aanleiding en onderzoeksvragen 299
2 Het beoogde gedragsbeïnvloedende effect van het medisch aansprakelijkheidsrecht 300
3 De kennis van het medisch aansprakelijkheidsrecht 301
4 Het effect van het medisch aansprakelijkheidsrecht op het professionele handelen 302
5 Conclusie en aanbevelingen 303

Summary 305
1 Background and research questions 305
2 The intended effect of medical liability law of influencing behaviour 306
3 Knowledge of medical liability law 307
4 The effect of medical liability law on professional conduct 307
5 Conclusion and recommendations 308

Bronnen 311
Appendix 335