Politieke overheidscommunicatie

1 Inleiding 11
1 Inleiding en probleemstelling 11
2 Ambitie en wijze van aanpak 15
3 Enkele belangrijke begrippen en uitgangspunten 20
3.1 Geen propaganda 20
3.2 Beïnvloeding 21
3.3 De overheid 22
3.4 Politieke overheidscommunicatie 23

2 Categorisering en politiek ongemak: overheidscommunicatie in Nederland 25
1 Inleiding 25
2 De gedachtevorming over overheidscommunicatie in Nederland 28
2.1 Terughoudende overheidscommunicatie: de staatscommissie Van Heuven Goedhart 28
2.2 De aanloop naar de commissie Biesheuvel: Vogelaar en Korsten 33
2.3 Alles in de openbaarheid: de staatscommissie Biesheuvel 40
2.4 Voorlichting als beleidsinstrument 47
2.5 Wopereis: een tussenstand na 50 jaar overheidsvoorlichting 52
2.6 Een blik naar de toekomst: de staatscommissie Wallage 56
2.7 Tussenconclusie 66
3 Politieke overheidscommunicatie in Nederland 70
3.1 Het referendum over de Europese Grondwet 71
3.2 Het Oekraïnereferendum 81
3.3 Glossy Gerda 84
3.4 De inzet van ambtenaren voor een CDA-campagne 87
3.5 Het lokale niveau 89
4 De verhouding tussen theorie en praktijk 95
5 Conclusie 99

3 Eerlijk, gebalanceerd, onpartijdig en neutraal: de Ierse McKenna-principles 105
1 Inleiding 105
2 Het constitutionele en wettelijke kader rondom referenda 109
2.1 Het constitutionele kader 109
2.2 Het wettelijk kader 111
2.3 De verhouding tussen de rechter en de regering 113
3 Een onrechtmatige regeringscampagne: McKenna en Hanafin 115
3.1 Voorgeschiedenis: McKenna (no. 1) 115
3.2 De regeringscampagne: McKenna (no. 2) 117
3.3 Ongeldigheid van de referendumuitslag: Hanafin 122
3.4 Tussenconclusie 127
4 De reikwijdte van McKenna: Coughlan en Doherty 133
4.1 De McKenna-principles en zendtijdverdeling: Coughlan 133
4.2 Uitlatingen door de referendumcommissie: Doherty 138
4.3 Tussenconclusie 141
5 De regering opnieuw in de fout: McCrystal en Jordan 144
5.1 De regeringscampagne: McCrystal 146
5.2 Ongeldigheid van de referendumuitslag: Jordan 154
5.3 Tussenconclusie 162
6 Kritiek op de McKenna-jurisprudentie 164
7 Conclusie 169

4 Neutraliteit en gelijke kansen: over Öffentlichkeitsarbeit in Duitsland 175
1 Inleiding 175
2 Wilsvorming, Chancengleichheit en Neutralität 177
2.1 1966: partijfinanciering 178
2.2 1977: toelaatbaarheid van Öffentlichkeitsarbeit 182
2.3 Afwijkende oordelen rechters Geiger en Rottmann 190
2.4 Ontvangst en kritiek 195
3 Ontwikkelingen na 1977 198
3.1 Neutraliteit bij referenda 199
3.2 ‘Altijd verkiezingstijd’ 206
3.3 Ongeldigheid van een burgemeestersverkiezing 212
3.4 Tussenconclusie 219
4 Vrijheid van meningsuiting en de hoedanigheid van de spreker 222
4.1 Lichter aus! 222
4.2 Opnieuw tegen AfD 224
4.3 De voorlopige eindstand 228
5 Conclusie 230

5 Juridische grenzen aan politieke overheidscommunicatie in Nederland 237
1 Inleiding 237
2 De noodzaak van nadere normering van politieke overheidscommunicatie 238
2.1 Het is niet duidelijk in hoeverre de Uitgangspunten politieke communicatie normeren 238
2.2 De poging tot categorisering is mislukt 242
2.3 Het vertrouwen in parlementaire controle is niet gerechtvaardigd 244
3 Lessen uit Ierland en Duitsland 247
3.1 De constitutionele context 247
3.2 Ongrondwettige overheidscommunicatie 250
3.3 Criteria voor onrechtmatigheid 252
3.4 Remedies 254
4 Een toetsingskader voor politieke overheidscommunicatie in Nederland 256
4.1 Inpassing in het Nederlandse constitutionele kader 257
4.1.1 Volkssoevereiniteit 257
4.1.2 Vrije verkiezingen en pluralisme 258
4.1.3 De vrijheid van meningsuiting en pluralisme 262
4.1.4 De rol van politieke partijen 270
4.2 Onconstitutionele overheidscommunicatie 275
4.3 Criteria voor onrechtmatigheid 283
4.4 Remedies 288
5 Toepassing van het toetsingskader 296
5.1 Het referendum over de Europese Grondwet en het Oekraïnereferendum 296
5.2 Glossy Gerda 298
5.3 De Republiek Amsterdam 300
5.4 De referenda in Soest en Leeuwarden 300
6 Conclusie 301

6 Conclusie 305
1 Doel van het onderzoek 305
2 Overheidscommunicatie in Nederland 306
3 Lessen uit Ierland en Duitsland 308
3.1 Ierland 309
3.2 Duitsland 311
4 Het toetsingskader voor politieke overheidscommunicatie 314
4.1 Constitutionele uitgangspunten 314
4.2 Onconstitutionele overheidscommunicatie 315
4.3 Criteria voor onrechtmatigheid 316
4.4 Remedies 316
5 Tot slot 317

Lijst van aangehaalde bronnen 319
Bijlage – Ook AfD heeft recht op gelijke kansen 333