In uw boek beschrijft u zes shocks die in samenhang bekeken moeten worden: demografie, de verschuiving naar het oosten, ICT, het einde van de fossiele brandstoffen, de financiële crisis en de groene economie. Wanneer begreep u zelf dat er sprake was van zes onderling samenhangende shocks?
Dat was drie jaar gelden, toen ik het schema voor dit boek maakte. Ik merkte op dat er een aantal fundamentele veranderingen tegelijkertijd plaatsvonden, waardoor ik ervoor ben gaan zitten. Bij aardbevingen zie je ook dat schokken in samenhang plaatsvinden: de ene schok zet de andere in beweging. Dat heb ik met behulp van veelal eenvoudig feitenmateriaal willen aantonen. Ik wilde geen boek schrijven voor drie hooggeleerde economen, maar voor een breed publiek. Het grote probleem is dat niet veel mensen geïnteresseerd zijn in deze shocks. Maar zij gaan iedereen aan, want iedereen krijgt met de gevolgen te maken.
Het goede nieuws: een aantal shocks, zoals de verschuiving naar het oosten en ICT, zijn al volop te voelen. Maar welke zal de mensen psychologisch het meest raken? De huidige crisis in het financiële systeem?
Nee, dat denk ik niet. De milieucrisis zal zijn invloed veel meer doen gelden. De gevolgen zullen geleidelijker zichtbaar worden, maar zullen een gevoel van machteloosheid oproepen. Het jammere is: de mens anticipeert niet, hij reageert. En in dit geval geldt: als de mensen tot handelen overgaan, is het te laat. Dat is het meest verontrustende van de groene shock die ons te wachten staat. Hetzelfde effect heb ik gezien bij de financiële crisis. Ik schrijf al vijf jaar over de financiële crisis, maar mijn stukken werden steeds schouderophalend begroet. Tot het moment dat de mensen deze crisis gingen voelen. Toen kreeg ik opeens de vraag waarom ik niet wat harder had geroepen. In Nederland heeft men misschien iets meer oog voor de dreigende groene shock, door de Watersnoodramp. Die zorgt voor een zeker bewustzijn, waardoor er volop gediscussieerd wordt over het ophogen van de dijken en dergelijke. Onlangs heeft er nog een grote rampenoefening plaatsgevonden in Nederland. Maar het blijft de vraag wat de reactie is als de ramp plaatsvindt. Men is altijd het best voorbereid op de ramp die zich net heeft voltrokken.
En welke shock is naar uw mening de belangrijkste?
Dat is voor de mensen altijd de ramp die op dit moment plaatsvindt: op dit moment dus de financiële crisis. Mijn boek gaat natuurlijk niet over het jaar 2008, maar over een veel bredere periode. Het begin ligt zo rond de millenniumwende, met de dotcom-boom, en bestrijkt een periode tot misschien wel 2020 of later.
Over de financiële crisis gesproken: u bent heel streng voor de voormalig voorzitter van de Fed, Alan Greenspan. Wat heeft hij fout gedaan?
Ik heb mijn kritiek op Greenspan wel in een breder verhaal gekaderd. De financiële crisis is terug te voeren op de jaren na de Tweede Wereldoorlog, toen de lessen van de jaren dertig al werden losgelaten. Maar Greenspan heeft een belangrijke rol gespeeld. Hij heeft bijna twintig jaar aan het roer gestaan van de belangrijkste financiële instelling ter wereld. Het is nooit helemaal terecht om zulke grote fouten op het bordje van één man te schuiven. Bij Fortis wordt nu ook alles geweten aan Lippens en dat is ook te kort door de bocht. Maar veel van Greenspans beslissingen zijn niet juist zijn gebleken: het niet reguleren van bepaalde bedrijven, het niet afremmen van riskante hypotheken, het weghalen van tussenschotten tussen bepaalde activiteiten, het niet meer volgen van de geldhoeveelheid, het aftoppen van conjunctuurbewegingen. Dat zijn keuzen geweest met grote invloed. Als je aan het roer staat, ben je verantwoordelijk voor de beslissingen. Greenspan is de architect van een systeem dat te zwak is gebleken. Maar in geen 100 jaar heeft hij de zwakheden herkend, zoals ook blijkt uit The Age of Turbulence, het boek dat hij schreef. Dat is een professionele fout. Natuurlijk staat hij niet alleen, er zijn ook anderen. Maar hij heeft zich na verloop van tijd steeds meer met medestanders omringd. Binnen de Fed klonken geen tegengestelde geluiden meer. Daarom zeg ik: een derde van deze crisis is te wijten aan Greenspan, minstens. Het probleem is vertrokken vanuit de VS, kreeg te maken met een hefboomeffect door Greenspans beslissingen en heeft zich vervolgens mondiaal verspreid. Het draagt zijn vingerafdruk. Toen ik dit standpunt drie jaar geleden voor het eerst liet horen, was er nog ongeloof, maar nu begint er stilaan enige consensus te ontstaan.
Tegen een aardbeving is weinig te doen. Je kunt zorgen dat gebouwen het zo goed mogelijk doorstaan en dekking zoeken. Niet alle zes de shocks die de Econoshock vormen, kunnen wij voorkomen. Wat kunnen wij doen om de Econoshock zo goed mogelijk te doorstaan?
Daar gaan de laatste tien pagina’s van het boek over. Het antwoord ligt naar mijn mening in een combinatie van orthodoxie en flexibiliteit. Om een aardschok te doorstaan, moet een gebouw voldoende stevigheid hebben maar ook kunnen meebewegen. Op economisch vlak zijn orthodoxe principes nodig. Maar mensen, en ondernemingen, moeten zich snel kunnen aanpassen aan veranderende omstandigheden. Schokken in de economie zijn ook natuurlijk. Ik zet mij scherp af tegen de airco-economie, waar alle schokken worden gedempt. Over de vraag of wij op een depressie afstevenen, heb ik zo mijn twijfels. Ik verwacht een stevige recessie. Dat is ook niet erg. Enig aanpassingsvermogen zou geen kwaad kunnen. Maar mensen kennen geen zware winters meer, men gaat de airco als normaal beschouwen. Vandaag vindt men het al een zware depressie als men niet drie, maar twee keer op vakantie kan. Ik vind dat we moeten oppassen voor een overmaat aan doom & gloom.
U tipt dat de transitie die de wereld zal ondergaan, bekend zal komen te staan als de ‘duurzaamheidsrevolutie’. Wat bedoelt u daarmee? Wat is daarvoor nodig?
Op bladzijde 320 van mijn boek vindt u een matrix met de zes shocks die zich voordoen en de invloed die zij zullen uitoefenen op verschillende elementen in de maatschappij: ondernemingen, maatschappij, overheid, economie en de financiële wereld. Zulke ingrijpende en veelomvattende veranderingen hebben wij sinds de industriële revolutie, 250 jaar geleden, niet meer gezien. Vandaar dat ik spreek van een revolutie. Duurzame groei zal belangrijker worden dan snelle groei, zoals de laatste decennia het geval was. Veel bedrijven hebben dat al begrepen, het is nu zaak die gedachte door te trekken naar macro-economisch niveau. De duurzaamheid en het evenwicht in de economie waren zoek: het is belangrijk dat wij weer langetermijndoelstellingen formuleren. Het gaat er niet om wat we moeten doen om de volgende verkiezingen te winnen, maar wat we moeten doen voor de volgende generatie. Mijn ideeën bevatten politiek gezien blauwe, groene en rode elementen: ik ben niet op één politieke kleur vast te pinnen. En het is geen toeval dat blauw, groen en rood samen wit geven: ik laat mij erop voorstaan de eerste kleurloze econoom van België te zijn.
Over Hans van der Klis
Hans van der Klis is freelance journalist. Hij schrijft regelmatig artikelen voor Managementboek.
