Rationaliteit – Wat rationeel denken is en waarom we het meer dan ooit nodig hebben van Steven Pinker is stevig. Zowel wat betreft het aantal pagina’s (ongeveer 350 pagina’s tekst en 100 pagina’s verwijzingen) als wat betreft taalgebruik.
Pinker wil de lezer instrumenten aanreiken, opdat die geen domme dingen doet. Hij helpt de lezer met verschillende richtlijnen: voor het afwegen van riskante keuzes, hoe dubieuze beweringen te beoordelen en hoe je verwarrende paradoxen kunt doorgronden. Pinker maakt zich in het boek boos over de tegenwoordige samenzweringstheorieën, nepnieuws, Trump’s 30.000 leugens, klimaatontkenning en QAnon.
A-posteriori-waarschijnlijkheidsillusie
In zeven hoofdstukken legt Pinker onder meer uit wat logisch denken is, hoe kansrekening werkt, hoe geloof misleidt en het verschil tussen correlatie en causaliteit. Deze onderwerpen beslaan het grootste deel van zijn boek. De lezer zal er veel tijd in moeten steken om alle tips voor logica en rationaliteit te doorgronden. Neem bijvoorbeeld het volgende citaat: ‘Eén soort a-posteriori-waarschijnlijkheidsillusie is zo algemeen dat ze een eigen naam heeft: de clustering-illusie.’ Deze is verantwoordelijk voor allerlei soorten bijgeloof, zoals de opvatting dat een ongeluk nooit alleen komt. Pinker concludeert dan dat dit niet betekent dat er een God is die ons straft voor onze zonden. Het betekent dat er geen God is die ze gelijkmatig over de tijd verdeelt.
Rationaliteit versus hocus pocus
In de laatste twee hoofdstukken komt Pinker uit bij de vragen wat er mis is met mensen en waarom rationaliteit belangrijk is. Wat betreft het mis gaan heeft Pinker vier verklaringen. Een daarvan is dat mensen niet meegaan in een redenatie, omdat ze het niet aanstaat welke kant het op gaat. Een andere is dat pseudowetenschap, paranormale hocus pocus en medische kwakzalverij een beroep doen op een paar van onze diepste vormen van intuïtief begrip. Mensen zijn volgens Pinker intuïtieve dualisten, die het gevoel hebben dat de geest los van het lichaam kan bestaan.
Ondanks dit alles vindt Pinker dat we niet machteloos staan tegenover de aanval van nepnieuws, leugens, en ongefundeerde meningen. Rationaliteit is voor Pinker dan ook een publiek goed. Dat mensen hun individuele eigen waarheid kiezen kan, zolang de collectieve waarheid maar in stand blijft.
Rationaliteit levert vooruitgang
Pinker is van mening dat de rede (logica) ons als mensen vooruitgang heeft geleverd. Zo heeft rationele besluitvorming geleid tot een vermindering van extreme armoede en een stijging van onze welvaart. Instituties zoals de VN en EU hebben ervoor gezorgd dat we – in plaats van oorlog voeren - veel meer overleg en samenwerking gebruiken om problemen op te lossen. Ten slotte vindt Pinker dat er verbeteringen op het gebied van menselijk gedrag zijn opgetreden. Met normen en instituties, zoals de tribunalen in Neurenberg (na de Tweede Wereldoorlog), dat uitgegroeid is tot het internationaal strafrecht.
Register van denkfouten en drogredenen
Het is fascinerend hoe Pinker een strenge lijn vasthoudt wat rationeel is en wat niet. Opvallend is dat de auteur niet alleen een register van namen en veelgebruikte termen heeft gemaakt. Achterin het boek staat een register van ‘denkfouten en drogredenen’. In totaal gaat het daarin om 87 begrippen. Het is merkwaardig dat hij niet zegt wat hij precies bedoelt met denkfouten en drogredenen en dat je het ook niet kunt opmaken uit de teksten waar hij naar verwijst.
Boek waar je tijd voor moet nemen
De ondertitel van het boek luidt in het Engels: What It Is, Why It Seems Scarce, Why It Matters. Deze is duidelijker dan de Nederlandse ‘…waarom we het meer dan ooit nodig hebben’.
Pinker grossiert in verhalen en voorbeelden die geïllustreerd worden met tabellen, grafieken, tekeningen en cartoons. Daarmee mengt hij wetenschappelijke verklaringen en uitleg met gemakkelijk te lezen plaatjes en ondertitelingen. Daardoor zullen waarschijnlijk veel lezers aangetrokken worden door dit boek. Het is anderzijds wel een boek dat je niet bij de open haard leest, daarvoor heeft het te veel het karakter van een ‘leerboek’. Hoeveel er ook valt te verbeteren, Pinker blijft optimistisch. Oneerbiedig zou je kunnen zeggen dat Pinker gelooft in de redelijkheid van de mens. Daaraan moet wel hard gewerkt worden.
Pinker heeft met Rationaliteit tot slot een stimulerend boek geschreven, dat je zeker niet in korte tijd uitleest. Je moet er veel energie in steken om zijn redeneringen te begrijpen, maar dat is dan ook de moeite waard.
Over Rudy Kor
Rudy Kor is zelfstandig organisatieadviseur en auteur van diverse managementboeken. Tot voor kort werkte hij (als senior partner) bij Twynstra Gudde. Hij startte zijn werkzame leven bij Philips in Eindhoven. Als adviseur helpt hij (project)managers bij het effectiever inrichten van hun projecten. Als veellezer wordt hij gedreven door nieuwsgierigheid en schrijft regelmatig boekrecensies.
