Jonathan Haidt begint Het rechtvaardigheidsgevoel met een aantal pagina’s die hilarisch zijn, maar een belangrijke boodschap overbrengen. Bijvoorbeeld het volgende verhaaltje, dat je je laat afvragen of deze mensen iets moreel slechts hebben gedaan:
‘De hond van een familie werd door een auto doodgereden, vlak voor hun huis. Ze hadden gehoord dat hondenvlees heerlijk was, dus sneden ze de hond in stukken, maakten er een lekker hapje van en aten het op. Niemand zag het ze doen.’
Oh, nee! Mijn eerste reactie was walging. Dat doe je toch niet! En wat vond jij? Ook walgelijk, wed ik. Maar vond je het ook moreel onjuist? En waarom? De hond was al dood, dus merkte er niets van, toch? En het was hun eigen hond, daar mogen ze toch mee doen wat ze willen? En ze schokten er ook niemand anders mee …
Nog een verhaaltje:
‘Een man gaat elke week naar de supermarkt en koopt een diepvrieskip. Voordat hij de kip braadt, heeft hij er seks mee. Dan maakt hij het klaar en eet het op.’
Wat mij betreft dezelfde reactie: dat dóé je toch niet! Maar is het moreel onjuist? Ik kan dat niet beredeneren.
WEIRD
Haidt stelt dat deze reactie (walgelijk, maar geen moreel issue) typisch is voor WEIRDo's: mensen uit WEIRD gemeenschappen: western, educated, industrialized, rich, democratic. Andere groepen zien hier wél morele fouten. Moraliteit is overal verschillend, en Haidt legt ons in zeer begrijpelijke taal uit waarom dat zo is.
Intuïtie en rationaliteit
Het eerste deel gaat over intuïtie en rationeel beredeneren, voor de Kahneman-kenners: Systeem 1 en Systeem 2. De bovenstaande verhaaltjes vind je intuïtief moreel kwalijk, maar je kunt het niet beredeneren. Haidt gebruikt de vergelijking van een olifant en berijder. De olifant is de intuïtie en bepaalt welke kant het stel opgaat. De berijder heeft maar een klein beetje invloed. Moraliteit wordt bepaald door intuïtie, niet door rationaliteit.
Er worden diverse wetenschappelijke studies aangehaald om dit te onderbouwen, waaronder de bekende Implicit Association Test (die heb ik eens gedaan en was geschokt!) en grappige feitjes, waaronder het gegeven dat boeken over ethiek nog meer uit bibliotheken gestolen worden dan andere boeken (ha ha!). Ethiek vanuit een rationeel perspectief bekijken, als filosoof bijvoorbeeld, zegt dus niet over jouw eigen moraliteit.
Interessant vond ik de wetenschappelijke experimenten met hele jonge kinderen, waaruit blijkt dat onze allereerste moraliteit Care/harm is. We kunnen er niet tegen als weerloze mensen/dieren leed wordt aangedaan. De tweede moraliteit is Fairness/cheating. Haidt maakt later een onderscheid in de interpretatie van Fairness van politiek links (iedereen gelijk, basisinkomen) en politiek rechts (proportioneel, hardere werkers krijgen meer salaris).
Meer morele smaken
Het tweede deel gaat over de vier andere moraliteiten: Liberty/oppression, Loyalty/betrayal, Authority/subversion en Sanctity/degradation. Haidt maakt zelf expliciet kennis met deze moraliteiten als hij op antropologisch onderzoek gaat naar India. Hij ontdekt de link met ‘relaties’, die wij WEIRDo's veel minder hebben dan andere gemeenschappen. (Dit is ook wetenschappelijk aangetoond met onderzoeken, WEIRDo's zien de absolute lengte van een lijn beter dan de relatieve lengte ervan ten opzichte van een ander object. Andere groepen hebben precies het omgekeerde.) Wij WEIRDo's zijn individualistisch en hechten daardoor vrijwel alleen aan de moraliteiten Care/harm en Fairness/cheating. Dat is onze ‘Matrix’, onze realiteit.
Andere culturen, meer collectivistisch, hechten meer aan de groepsgebaseerde moraliteiten, zitten in hun eigen Matrix. We hebben geen idee dat er een andere Matrix is! Niet alleen is dat onhandig, want we begrijpen anderen niet, het is ook eenzijdig, maakt ons minder menselijk. Als een tong met receptoren voor 6 smaken, waarvan we er maar 2 gebruiken. Je wilt toch niet in een restaurant eten dat alleen maar diverse soorten zoet serveert?
Groepig
De groepsgerelateerde moraliteiten worden verder uitgewerkt in het derde deel. Hierin gaat het o.a. over iets overhebben voor je land, je gemeenschap, zonder dat je er zelf beter van wordt. We zijn van nature zelfzuchtig, als onze neven de chimpansees, maar ook altruïstisch, als de bijen die hun leven geven voor de zwerm. Haidt stelt dat groepsleden die té zelfzuchtig waren, profiteurs, al snel geen aansluiting meer hadden, geen vrouw konden krijgen en dus minder kinderen verwekten. ‘Groepige’ groepsleden gaven hun genen door. De groep wordt hechter door groepsgerelateerde morele normen; dit is het standaardgedrag, daar kun je van op aan, hoe groot de groep ook is. Uit onze evolutie blijkt dat hechte groepen beter samenwerken en daardoor succesvoller zijn. Niet alleen in het oorlog voeren met anderen, maar in het omzetten van grondstoffen naar eindproduct (kinderen).
Religie was één van de middelen voor binding in de groep. Het gaat daarbij niet over een bovennatuurlijke kracht, maar over gedeelde normen, regels die het gedrag bepalen, waaronder altruïsme. Godsdienstige mensen geven veel meer aan goede (ook niet-religieuze) doelen.
Haidt trekt de redenatie van binding door naar bedrijven: hoe beter er wordt samengewerkt, hoe beter het resultaat. Dat weten we. Echter, hij waarschuwt voor diversiteit, we werken het beste samen, verbinden ons het best, met gelijkaardige mensen, die op ons lijken. Ik schrik even! Maar het is geen pleidooi voor discriminatie, eerder een oproep om veel te investeren in de overeenkomsten van de werknemers, zoals een gedeeld doel.
Politiek
Heel boeiend zijn de implicaties voor de politiek. Het is aantoonbaar dat in onze genen al de aanleg zit voor links of rechts gedrag, zelfs bij twee-eiige tweelingen kunnen die genen verschillen. Meer genen die dopamine maken? Dan sta je meer open voor verandering en heb je aanleg tot ‘linkse’ moraliteiten. Meer genen die serotonine maken? Dan heb je aanleg voor angst, en defensieve, ‘rechtse’ moraliteit. Onze jeugd bepaalt hoe sterk deze aanleg wordt vertaald in feitelijk (stem)gedrag.
Heidt toont zich een democraat die heel scherp ziet dat er bij links te weinig aandacht is voor de andere ‘Matrix’. Hij waardeert de conservatieve moraliteiten (maar niet per sé de Republikeinse partij, zo maakt hij duidelijk, ha ha).
Relevanter dan ooit
Dit is een uiterst relevant boek waarin de problematiek van vandaag de dag (cultuurverschillen, polarisatie) objectief, helder en humoristisch wordt geduid. Het beslaat een groot terrein, van evolutie, via antropologie naar psychologie, maar nergens is sprake van jargon. Vlot geschreven, ondanks de omvang las ik het bijna in één adem uit. En het heeft een goed doel: Haidt pleit voor meer begrip voor (de moraliteiten) van de ander. Dat is bij mij redelijk gelukt, al zeg ik het zelf. Ik zou best wat minder WEIRD willen zijn. Nou ja, minder individualistisch, om te beginnen, minder chimp en meer bij. Beter voor de mensheid. En voor mijzelf vast ook. Maar ja, die genen he? Is er nog hoop?
Over Elly Stroo Cloeck
Elly Stroo Cloeck is project- en interim-manager op het gebied van Finance, Internal Audit en Risk Management. Daarnaast schrijft ze recensies en samenvattingen van managementboeken.
