De beschikbaarheid van iets heeft twee kanten: het is voor ons beschikbaar, dat wil zeggen: we kunnen het hebben wanneer we willen. En we beschikken erover: we hebben het onder controle. En daarmee is het voorspelbaar geworden, er gaat niets meer van uit, we hebben er geen relatie meer mee, het is ‘dood’.
In onze pogingen de wereld om ons heen steeds beter te kunnen begrijpen en controleren, raken we het contact ermee steeds meer kwijt, en raken we er juist van vervreemd. In Onbeschikbaarheid (oorspronkelijke titel: Unverfügbarkeit) neemt Hartmut Rosa ons mee in de problematiek van de laat-moderne tijd, nu. Hij schreef het essay in 2018, voor de covid-pandemie en de oorlog in Oekraïne. En voegde in 2022 een voorwoord toe omdat de uitbraak van COVID19 zo’n treffend voorbeeld is van totale onbeschikbaarheid, in ieder geval gedurende een hele tijd. De effecten daarvan in de samenleving hebben we kunnen zien, en zien we nog.
In dit compacte essay werkt Rosa uit hoe we ons kunnen verhouden tot dat onbeschikbare. Niet door het te lijf te gaan, agressief te overwinnen. Maar door het basisvertrouwen dat we er een responsieve relatie mee kunnen aangaan. Hij illustreert dat met veel alledaagse voorbeelden, waarmee het een heel toegankelijk boek wordt. De uitstekende vertaling van Huub Stegeman helpt daar absoluut aan mee.
Beschikbaarheid vervreemdt
Rosa bouwt zijn redenering zorgvuldig op. Eerst laat hij zien hoe we de wereld als een ‘punt van agressie’ beschouwen. Daar bedoelt hij mee: zij moet gekend, beheerst, veroverd en bruikbaar worden gemaakt. Aan ons lichaam kunnen we alles meten en dat moet meteen verbeterd worden. Hoeveel kilo’s? Moet minder. Hoeveel stappen vandaag? Moet meer. Welke kleur geplast? Meer drinken. Alles vangen we in lijstjes die afgewerkt moeten worden. Niet het live meemaken van die geweldige finish, maar door je telefoon kijken om het vast te leggen en daarmee het gevoel van het moment te missen. Dat moment erváár je immers, dat zie je niet op een foto.
Groei is niet langer een belofte maar een bedreiging: niet het verlangen naar meer is onze drijfveer, maar de angst voor minder. Daarom moet de wereld onder ons bereik komen, beschikbaar zijn. Deze beschikbaarheid kent een viertal dimensies: zichtbaar, fysiek toegankelijk, onder controle, in gebruik genomen. De blijdschap die je kunt voelen als je favoriete liedje ineens op de radio is, en hoe die verdampt als er dan iemand zegt: ‘Het zou wat. Dat liedje zit in Spotify, je kunt het de hele dag horen als je wil. Dus waar ben je nou blij mee?’ Beschikbaarheid vervreemdt.
Resonantie
Deze agressieve benadering van de wereld heeft ons de spectaculaire successen in wetenschap en technologie opgeleverd. Daar prijzen we ons gelukkig mee. Maar ze wordt het probleem als het subject (meestal de mens) en de wereld niet meer in onderling verband worden gezien. Zoals Jan Warnsdorf in zijn boek Geen Idee al zei: de wereld (het milieu) is niet een object dat zich buiten de mens bevindt; de mens is er onderdeel van. Als de wereld niet helemaal beschikbaar (onder controle) is kunnen we ons laten raken, kan er een respons op deze aanraking zijn, en kan er in ons iets veranderen. Dit geheel noemt hij resonantie, een begrip dat hij in het boek Resonanz helemaal uitwerkt. De grondmodus van het menselijk bestaan is niet over de dingen te beschikken, maar ermee te resoneren. Immers: als alles gekend, voorspelbaar en onder controle is, dan vindt die resonantie niet meer plaats, is er geen contact, vervreemden we.
Onbeschikbaarheid in het dagelijks leven
Resonantie is niet af te dwingen of te voorkomen. Die ene passage uit de Mattheus Passion van Bach kan me ontroeren, maar ik kan er niet voor gaan zitten om ontroerd te worden. De resonantie zelf is onbeschikbaar, daar gaan we niet over. Daarom is het belangrijk dat de wereld wel beschikbaar is, maar dan wel een toegankelijke en niet grenzeloze beschikbaarheid.
Rosa werkt zijn betoog verder uit langs een zestal momenten in de levensloop en hoe (on)beschikbaarheid daar een rol speelt. Geboorte en biologische kwaliteit worden steeds meer beschikbaar, maar niet helemaal. Ontwikkeling op school hadden we beschikbaar gemaakt, dachten we, en tijdens de pandemie ging dat ineens heel anders. ‘De kinderen lopen x maanden achter’, hoorden we in het journaal. Waarop liepen ze eigenlijk achter? Carrièreplanning is door de enorme beschikbaarheid veel moeilijker geworden Keuzestress, quarterlife-crisis. Op vakantie willen we geraakt worden, maar niet te veel want we moeten wel vanavond eten en op een dag weer terug naar het werk. Ziekte moet bestreden worden en als je wint ben je een held. En als je verliest? De macht van zoveel mogelijk beschikbaar maken leidt tot onmacht, zegt Rosa. Zorg is gereduceerd tot parameters. Ontwikkeling tot CITO-scores. Vervreemding is het gevolg.
Het gaat er dus om die onbeschikbaarheid te laten zijn en te leren ons ertoe te verhouden. Als je naar een cursus gaat kan het helpen om in te zien dat de vraag ‘Wat ga ik hier vandaag precies leren?’ best onzinnig is. Als je bij toeslagen een klein percentage misbruik voor lief neemt gaat er meer goed dan wanneer je alles probeert voor 100% dicht te regelen in procedures en controles. Je kunt betalen voor beschikbaarheid maar kunt zomaar teleurgesteld raken. Zon-garantie? Sneeuwgarantie? Ontroerd zijn door een concert? Genieten van eten? Als het er niet is ga je dan een schuldige zoeken om die aansprakelijk te stellen?
De beweging die Rosa voorstelt is in de richting van de wereld zien als punt van resonantie, niet alleen als punt van agressie. In contact in plaats van onder controle. Dat kan vermijdbare teleurstelling voorkomen, die is er inmiddels genoeg in de wereld. Op de achterkant van het boek staat: ‘Gevierd socioloog Hartmut Rosa laat zien hoe we ons kunnen wapenen tegen de vervreemding van de moderne wereld.’ Ik denk niet dat dat het geval is, dat zou zelfs paradoxaal zijn. Zijn pleidooi is wat mij betreft juist dat we ons moeten verhouden tot die onbeschikbare (=ongrijpbare en oncontroleerbare) wereld, zodat we geraakt kunnen worden en er wellicht mee kunnen resoneren. In die zin is ‘wapenen’ bij dit essay een merkwaardig gekozen woord. Rosa beoogt geen eensluidend antwoord te geven, maar neemt ons mee in een denkrichting. Hij noemt dit essay in die zin ‘een tussenstop in het denken’. Er is nog veel over te zeggen en te schrijven. Ik heb alvast genoten van deze tussenstop.
Over Charles Engelen
Drs. Charles Engelen CMC faciliteert veranderprocessen op individu-, team- en organisatieniveau rond vraagstukken op het gebied van structuur, besturing en cultuur van professioneel werk, samenwerking in (management-)teams, conflicten en vertrouwenscrises, leren en ontwikkelen, persoonlijke professionele groei.
