Fraude

Inleiding 19

Deel I Vormen van fraude 23

1 Nederland als bakermat van fraude 25
A.E. van Almelo
1.1 Tulpengekte, Nina Brink en Mark van der Poll 25
1.2 Rutgert Vlieck 27
1.3 Jacob Mossel, de Prins van Oranje en Prins Bernhard 28
1.4 Lodewijk Pincoffs en Cees van der Hoeven 31
1.5 Jan Fehmers, Ruud Slavenburg en de gebroeders Weiskop 32
1.6 Verduistering en vastgoedfraude 35
1.7 Conclusie 36
1.8 Literatuurlijst 36

2 Witteboordencriminologie en wetenschappelijk onderzoek naar fraude 39
W. Huisman
2.1 Inleiding 39
2.2 Aard en omvang van het probleem 41
2.3 Wie plegen witteboordencriminaliteit? 43
2.4 Verklaringen voor witteboordencriminaliteit 50
2.5 Conclusie 57
2.6 Literatuurlijst 58

3 Het Vestia-drama en de geheime geldstromen 65
H. Verbraeken
3.1 Inleiding 65
3.2 Belangenverstrengeling 65
3.3 Derivaten 66
3.4 Geldstroom blijft in het verborgene 67
3.5 Aanklacht 68
3.6 Derivatenportefeuille blijkt veel riskanter 69
3.7 Dominante bestuurder 70
3.8 Ja-knikkende raad van toezicht 71
3.9 Werkterrein niet goed afgebakend 72
3.10 Zwak intern toezicht, zwak extern toezicht 73
3.11 Het WSW 75
3.12 De banken 77
3.13 Conclusie 77
3.14 Literatuurlijst 78

4 Leren van Amarantis: Naar anticyclisch toezicht 79
M.J.W. van Twist, J. Scherpenisse, N.H.M. Chin-A-Fat en M. van der Steen
4.1 Inleiding 79
4.2 De vertraagde val van Amarantis 80
4.3 Het moraal kompas als misleidende metafoor 84
4.4 Betonnen zwemvest 86
4.5 Anticyclisch toezicht 88
4.6 Vooruitlopen op een vertraagde val 89
4.7 Tot slot: voorbij de taal van de overtreffende trap 93
4.8 Literatuurlijst 93

5 SNS met fraude omgeven 97
M. Pheijffer
5.1 Inleiding 97
5.2 Drie boeken over SNS 98
5.3 Een criminele organisatie binnen SNS 99
5.4 Conclusie 106
5.5 Literatuurlijst 107

6 Econcern, Landis en InnoConcepts: Gevallen van agressieve verslaggeving 109
H.P.A.J. Langendijk
6.1 Inleiding 109
6.2. Econcern 110
6.3 Landis 118
6.4 InnoConcepts 123
6.5 Tot slot 128
6.6 Literatuurlijst 129

7 Slachtofferschap van identiteitsfraude 133
J.A. van Wilsem en L. Paulissen
7.1 Achtergrond 133
7.2 Discussie 154
7.3 Literatuurlijst 158

8 Sport, match-fixing en gokken 165
D.M. Koolaard
8.1 Inleiding 165
8.2 Het fenomeen match-fixing 166
8.2.1 Niet-gokgerelateerde match-fixing 168
8.2.2 Gokgerelateerde match-fixing 170
8.3 Internationaal gecoördineerde initiatieven ter bestrijding van match-fixing 173
8.4 Aanpak van match-fixing 175
8.4.1 Strafrechtelijke procedures 177
8.4.2 Tuchtrechtelijke procedures 179
8.5 Conclusie 180
8.6 Literatuurlijst 181

9 Integriteitsschendingen openbaar bestuur 185
L.W.J.C. Huberts, J.H.J. van den Heuvel en Z. van der Wal
9.1 Inleiding 185
9.2 Begrippenkader 186
9.3 Onderzoek naar schendingen en corruptie 187
9.4 Onderzoeken naar corruptie en fraude in 2010 190
9.5 Onderzoek naar integriteitsschendingen 198
9.6 Conclusies over wat er mis gaat 205
9.7 Literatuurlijst 207

10 Fraude en onzorgvuldigheden met het proces-verbaal: Een glijdende schaal 213
M. Malsch en R. Kranendonk
10.1 Inleiding 213
10.2 Rechtspraak over onjuiste processen-verbaal 214
10.3 Het Nederlandse strafrechtssysteem 215
10.4 Onderzoek naar de volledigheid en juistheid van processen-verbaal 216
10.4.1 Aanpak 216
10.4.2 Verschillen tussen verhoren en pv’s 216
10.4.3 Non-verbaal gedrag 218
10.5 Fraude? 218
10.6 Conclusie 221
10.7 Literatuurlijst 221

11 Wetenschapsfraude: Een nieuw soort delict? 223
K. Schuyt
11.1 Inleiding 223
11.2 Integriteit is contextueel bepaald 224
11.3 Het juridisch kader van wetenschapsfraude 226
11.4 Geschatte frequentie: Is er een toename van wetenschapsfraude? 229
11.5 Mogelijke oorzaken 232
11.6 Preventie: Fraude en slordig onderzoek (sloppy science) 235
11.7 Fair trial bij de behandeling van wetenschapsfraude 237
11.8 Conclusie 240
11.9 Literatuurlijst 240

12 Journalistieke fraude: Pleidooi voor een eed 245
J. Smit
12.1 Journalisten mogen (bijna) alles 245
12.2 Maatschappelijk belang en onafhankelijke waarheidsvinding 246
12.3 Gretigheid komt van twee kanten 249
12.4 De gretigheid van kwaliteitskranten 251
12.5 De gretigheid van een journalist 252
12.6 Een journalistieke eed 253
12.7 Literatuurlijst 257

13 Normen, rechtvaardigingen en fraude bij topbeloningen 259
M. Malsch en A. Denkers
13.1 Inleiding 259
13.2 Topbeloningen en de crisis 260
13.3 Normstellingen bij topbeloningen 261
13.4 Naleving 264
13.5 Rechtvaardigingen (theorie) 265
13.6 Rechtvaardigingen van topbeloningen 266
13.7 Persoonlijke behoeften en emoties 268
13.8 Gevolgen van de neutraliseringstechnieken 269
13.9 Moraliteit en het ethisch klimaat binnen organisaties 271
13.10 Conclusies en beschouwing 272
13.11 Literatuurlijst 273

14 EU-fraude, internationale bestrijding en de rol van het Europees Bureau voor Fraudebestrijding 277
M. Janssoone
14.1 Inleiding 277
14.2 Operation Velvet Glove 277
14.3 Fraude en/of ernstige onregelmatigheden ten nadele van de financiële belangen van de Europese Unie 279
14.4 Naar een meer integrale en geïntegreerde communautaire fraudebestrijding: Voorgeschiedenis van het huidig Europees anti-fraude dispositief en de oprichting van het Europees Bureau voor Fraudebestrijding (OLAF) 282
14.5 Missie, bevoegdheden en werking van OLAF 284
14.6 Internationale samenwerking tussen OLAF en haar partners 287
14.7 De oprichting van een Europees Openbaar Ministerie en de toekomstige rol van OLAF 290
14.8 Literatuurlijst 292

15 Fraude in literatuur, film, theater en schilderkunst 295
A.E. van Almelo
15.1 Inleiding 295
15.2 Literatuur 296
15.3 Theater 298
15.4 Schilderkunst 301
15.5 Conclusie 304
15.6 Literatuurlijst 305

Deel II Fraudepreventie en fraudebestrijding 307

16 De politiek van fraude 309
A.B. Hoogenboom
16.1 Inleiding 309
16.2 Politiek draait om macht en invloed 310
16.3 De politiek van fraude: Casuïstiek 311
16.4 Voorbij het wij-zij denken 321
16.5 Literatuurlijst 324

17 Institutioneel bestel fraudebestrijding: Naar een Fraudecommissaris 327
E.R. Muller
17.1 Inleiding 327
17.2 Bestel en organisaties 327
17.2.1 Europese Bureau voor Fraudebestrijding (OLAF) 330
17.2.2 Openbaar Ministerie en Functioneel Parket 331
17.2.3 Politie 333
17.2.4 Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst 336
17.2.5 Vormen van samenwerking 338
17.3 Verdieping en verbetering stelsel 344
17.3.1 Beelden 344
17.3.2 Gesuggereerde oplossingen 346
17.3.3 Eigen beeld 349
17.4 Literatuurlijst 351

18 Van fraude en financieel-economische criminaliteit naar ondermijning: Ontwikkeling van het anti-fraudebeleid van de overheid 1985 – 2015 353
P.J.J. van Voorst
18.1 Introductie 353
18.2 Fraude, FINEC, witwassen: Begripsverwarring? 353
18.3 Start en eerste ontwikkeling anti-fraudebeleid (1985-1995) 354
18.4 Nieuwe impuls: Horizontale fraude en integriteit financiële sector (1998-2002) 358
18.5 Witwassen als nieuwe bedreiging 362
18.6 Fraudeschandalen in de bouw, de zorg en het onderwijs (2002-2006) 365
18.7 FINEC, georganiseerde criminaliteit en vastgoedfraude: Verwevenheid en integrale aanpak (2008-2012) 367
18.8 Fraude: naar een rijksbrede aanpak (2012-2015)? 371
18.9 Meten is weten, maar is fraude meetbaar? 374
18.10 Conclusie 376
18.11 Blik op de toekomst 378
18.12 Literatuurlijst 379

19 De opsporing van fraude 383
F.P. Ölçer
19.1 Inleiding 383
19.2 Afbakening van het procedureel kader aan de hand van een materieel fraudebegrip 384
19.2.1 Een diffuus materieelstrafrechtelijk fraudebegrip, dynamiek in handhavingsbeleid 384
19.2.2. De domeinoverstijgende benadering van fraude 388
19.2.3 Dynamiek in handhavingsbeleid en (nadere) (thematische) verschillen in fraudevormen 396
19.2.4 Implicaties voor de handhaving 398
19.3 Bijzondere kenmerken van ‘fraudedelicten’ en de implicaties daarvan voor de opsporing van fraude 400
19.3.1 Bescherming van collectieve rechtsgoederen 401
19.3.2 De aard en vormgeving van strafrechtelijke aansprakelijkheid, beschermde belangen, ruime aansprakelijkheid en diffuse wederrechtelijkheid 402
19.3.3 Kring van normadressaaten: Eigenlijke normadressaaten, derde, dienstverlenende normadressaaten en derde dienstverleners als vrijwillige en onvrijwillige handhavingspartners 409
19.3.4 Implicaties voor de opsporing van fraude 412
19.4 Slot 420
19.5 Literatuurlijst 421

20 Fraudebestrijding en tegenkracht 425
V.S.Th. Leenders en F.C. van Dijk
20.1 Inleiding 425
20.2 Strafrecht in perspectief 425
20.3 De aanpak van het OM 426
20.4 Wat ziet OM door de ‘fraudebril’ 434
20.5 Self reporting als uitdaging 437
20.6 Conclusie 440
20.7 Literatuurlijst 441

21 Intern onderzoek doen en schikken bij fraude 443
A.E. van Almelo
21.1 Inleiding 443
21.2 Ahold, FCIB, Ballast Nedam, SBM Offshore, Rabobank en Fokker 444
21.2.1 Ahold 444
21.2.2 FCIB 445
21.2.3 Ballast Nedam 446
21.2.4 SBM Offshore 447
21.2.5 Rabobank 448
21.2.6 Fokker Services 449
21.2.7 VimpelCom 450
21.2.8 Patroon 451
21.3 Het interne onderzoek 452
21.3.1 Regie houden 452
21.3.2 Scoping 453
21.3.3 SBM Offshore 454
21.3.4 Partijdigheid 455
21.3.5 Validatie en verificatie 456
21.4 De schikking in de Verenigde Staten 457
21.4.1 Prosecution agreements 457
21.4.2 Verantwoordelijken vrijuit 459
21.4.3 Individuen vervolgen 460
21.5 De schikking in het Verenigd Koninkrijk 461
21.5.1 Primeur voor Standard Bank 461
21.5.2 Rechter toetst gedetailleerd 461
21.6 De megaschikking in Nederland 462
21.6.1 Oorsprong en uitgangspunten 462
21.6.2 Transparantie 465
21.6.3 Rechterlijke toetsing 466
21.6.4 De Commissie Ontnemingsschikking 468
21.7 Conclusie 469
21.8 Literatuurlijst 471

22 Waardenloze geldzucht 475
A.B. Hoogenboom
22.1 Inleiding 475
22.2 Foucault en de rechtssociologie 476
22.3 Beperkt effect 480
22.4 Voorbij de geldzucht: Terug naar de klassieke waarden en functies? 482
22.5 Conclusie 484
22.6 Literatuurlijst 486

23 Witwassen: Handhaving van de meldingsplicht WWFT bij poortwachters 489
D.S. Kolkman en A.T.A. Tilleman
23.1 Inleiding 489
23.2 De WWFT, bedoeling en toezicht 491
23.3 Handhaving van de WWFT middels wettelijk tuchtrecht (accountants en notarissen) 493
23.3.1 Accountants 494
23.3.2 Notarissen 496
23.4 Handhaving van de WWFT middels bestuursrecht 498
23.5 Handhaving van de WWFT middels het strafrecht 500
23.6 Conclusie 502
23.7 Literatuurlijst 502

24 Poortwachters: De rol van professionals bij het voorkomen van fraude 505
A.E. van Almelo en M. Pheijffer
24.1 Inleiding 505
24.2 De poortwachtersrol 506
24.3 Accountants 509
24.3.1 In het publiek belang 509
24.3.2 Melding ongebruikelijke transacties en meldplicht fraude 511
24.3.3 Incidenten 512
24.3.4 Toezicht 516
24.3.5 Afgeleid verschoningsrecht en de geheimhoudingsverplichting 517
24.4 Advocaten 518
24.4.1 Baas in eigen huis 518
24.4.2 Melding ongebruikelijke transacties 519
24.4.3 Incidenten 520
24.4.4 Toezicht 521
24.4.5 Inperking verschoningsrecht 522
24.5 Notarissen 523
24.5.1 Elastisch ambt aan de poort 523
24.5.2 Melding ongebruikelijke transacties 525
24.5.3 Incidenten 525
24.5.4 Toezicht 527
24.5.5 Inperking verschoningsrecht 528
24.6 Belastingadviseurs 529
24.6.1 Klantgericht beroep 529
24.6.2 Melding ongebruikelijke transacties 530
24.6.3 Incidenten 531
24.6.4 (Horizontaal) Toezicht 534
24.6.5 Verschoningsrecht 534
24.7 Conclusie 535
24.8 Literatuurlijst 536

25 Effectief toezicht op fraude? 541
D. Ruimschotel
25.1 Fraude 541
25.1.1 Is effectiviteit een probleem? 541
25.1.2 Wat is fraude? 542
25.1.3 Gelegenheid voor fraude: Verleiding en tegenkracht 543
25.1.4 Omvang van fraude en hoeveel wordt daarvan ontdekt? 545
25.2 Toezicht 546
25.2.1 Wat is toezicht? 546
25.2.2 Vormen van toezicht 546
25.2.3 Omvang van nationale toezichthouders 548
25.2.4 Omvang van toezicht bij semi-overheid 552
25.2.5 Strategieën in veelvoud 553
25.2.6 Sancties gevraagd en uitgedeeld 553
25.3 Effectiviteit 555
25.3.1 Wat is effectief? 555
25.3.2 Effectiviteit verschilt per fraudesoort 555
25.3.3 Ontwikkelingen in de afgelopen 20 jaar 557
25.4 Tendensen in een wankel evenwicht; 20 jaar vanaf nu 560
25.5 Conclusie en evaluatie 560
25.6 Literatuur 562

26 1Overheid: Innovaties fraudepreventie 565
A.B. Hoogenboom en B.J.A.M. Welten
26.1 Inleiding 565
26.2 Fraude: Kortstondige en vluchtige aandacht fraude 566
26.3 Het probleem: ‘Gebrek aan administratiefrechtelijke burenhulp’ 567
26.4 Doel 1Overheid: ‘Het bestaande beter verbinden’ 568
26.5 Niemandsland: Wie voelt zich verantwoordelijk voor het geheel? 577
26.6 1Overheid: Ambities 580
26.7 Conclusie 583
26.8 Literatuurlijst 584

27 Zwijgen is zilver, spreken is goud: Meldsystemen en klokkenluiden als onderdeel van fraudebestrijding 585
H. Nelen
27.1 Inleidend 585
27.2 Het concept klokkenluiden 586
27.3 Interne en externe meldsystemen 591
27.4 Motieven van klokkenluiders 592
27.5 Bescherming van klokkenluiders 594
27.6 Effecten van meldsystemen 595
27.7 Conclusie 598
27.8 Literatuurlijst 599

28 De clementiethriller als nieuw filmgenre: Het gebruik van gedramatiseerde voorlichtingsfilms in het toezicht 603
J.G. van Erp
28.1 Inleiding 603
28.2 De clementieregeling voor kartelafspraken 607
28.3 Een korte beschrijving van de 4 films 609
28.3.1 Nederlandse Mededingingsautoriteit: Clementie in kartelzaken (9,45 minuten) 609
28.3.2 Office of Fair Trading: Competition Compliance film (14,14 minuten) 610
28.3.3 Australian Competition and Consumer Commission: The Marker (16,13 minuten) 611
28.3.4 Zweedse Konkurrensverket: ‘Be the first to tell’ (Engels ondertiteld; 5.39 minuten) 612
28.4 De boodschap: Procedure, preventie, afschrikking of normoverdracht 612
28.4.1 NMa: kennisoverdracht 612
28.4.2 Afschrikking of compliance 613
28.4.3 Normatieve boodschap 615
28.5 Inzichten uit sociaalwetenschappelijk onderzoek naar effectieve handhavingscommunicatie 617
28.5.1 Aansluiting van de films op motieven voor deelname aan clementieregelingen 618
28.5.2 De rol van afschrikking bij de naleving van mededingingsregels 619
28.5.3 Compliance als boodschap 623
28.5.4 De vorm: Informatief of dramatisch? 624
28.6 Conclusie 626
28.7 Literatuurlijst 628

29 De private markt van fraudepreventie en -bestrijding 631
A.B. Hoogenboom
29.1 Inleiding 631
29.2 Hoe ziet de Nederlandse markt eruit? 632
29.3 De markt professionaliseert 633
29.4 Waarom in eigen beheer fraude-onderzoek? 634
29.5 Waarom slagvaardiger dan de overheid? 635
29.6 Welke diensten worden aangeboden? 636
29.7 Verliezen door interne fraude 638
29.8 Juridische context: Sterk in ontwikkeling 640
29.9 Ook aanscherping strafwetgeving 641
29.10 Hoe verloopt de publiek-private samenwerking? 643
29.11 Conclusie 645
29.12 Literatuurlijst 645

30 Internationaal journalistiek onderzoek naar dubieuze belastingconstructies: Een nieuw model voor grensoverschrijdende onderzoeksjournalistiek 649
J. Bouma en M. Roessingh
30.1 Introductie International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) 649
30.2 Van tabaksmokkel tot overbevissing van oceanen 650
30.3 Offshoreleaks 652
30.3.1 Ontsluiting gegevens 652
30.3.2 Marcos en Hollande 653
30.3.3 Rol van Nederlandse banken 654
30.4 LuxLeaks 655
30.5 SwissLeaks 657
30.6 Conclusie 658
30.7 Literatuurlijst 660

31 Compliance met een moreel kompas 663
E. Karssing
31.1 Inleiding 663
31.2 Filosofische fundamenten van compliance 665
31.3 Reality check: Het ongelijk van Hobbes 667
31.4 Creative compliance: De Amarantis-casus 668
31.5 ‘Ethical compliance’ als tegenhanger van ‘creative compliance’ 672
31.6 Literatuurlijst 674

32 Werknemersfraude, de privedetective en het privaat onderzoek in België 677
M. Cools
32.1 Inleiding 677
32.2 Criminologie en onderneming 677
32.3 Werknemerscriminaliteit in het algemeen als een criminologische realiteit 678
32.4 Werknemersfraude in het bijzonder 681
32.5 De bedrijfsjustitie 682
32.6 De privédetective 683
32.7 De introductie van de private onderzoeker en het privaat onderzoek 686
32.8 Conclusie 690
32.9 Literatuurlijst 691

33 Integriteit in de bestuurskamer 695
G. Demmink
33.1 Kader 695
33.2 De juridische relevantie van het bestaan van (controle)maatregelen om fraude tegen te gaan 695
33.3 Reactie op fraude: Roep om meer toezicht en regelgeving 696
33.4 Vertrouwen beschaamd 697
33.5 Bad, bad, bad culture 699
33.6 Rollen, taken en verantwoordelijkheden van de raad van bestuur 700
33.7 Conclusie: De extraterritoriale werking van het Amerikaanse recht 703
33.8 Literatuurlijst 705

34 Innovaties bestrijding financieel-economische criminaliteit 709
G. Bakker en R. Westra
34.1 Inleiding 709
34.2 Innovatie: Theoretisch kader 710
34.3 Rationaliteitenmodel 712
34.4 Innovatie als bewust proces 714
34.5 Innoverend vermogen 717
34.6 Levenscyclus innovaties 719
34.7 Keten en innovaties 721
34.8 Toekomst 724
34.9 Literatuurlijst 725

35 Fraude voorspellen en voorkomen: Follow the data! 729
P. de Kok en S. van der Gulik
35.1 De huidige aanpak van fraude 729
35.1.1 Brede aanpak op basis van een publiek-private samenwerking 730
35.1.2 Controleraamwerken en de rol van accountants 730
35.1.3 Het nut van de huidige aanpak 731
35.2 Technologische ontwikkelingen en mogelijkheden in de aanpak van fraude 732
35.2.1 Continuous monitoring, process mining en advanced analytics 732
35.2.2 Sneller signaleren van fraude met advanced analytics 735
35.2.3 Data-analysetechnieken die nu reeds voorhanden zijn 736
35.2.4 Advanced Analytics en verbanden 736
35.2.5 Advanced Analytics en context 738
35.2.6 Advanced Analytics en ‘internet of things’ 738
35.2.7 Advanced Analytics en predictive analytics 739
35.3 Hoe kan een systeem voor het voorspellen en voorkomen van fraude eruit zien? 739
35.3.1 Fraudesignalen uit de praktijk 739
35.3.2 Denkkader voor data driven-onderzoek 740
35.3.3 Waarborgen om onderzoek ‘continu’ en ‘voorspellend’ maken 741
35.3.4 Knelpunt bij data driven-onderzoek 742
35.4 Conclusies en aanbevelingen 742
35.5 Literatuurlijst 743

36 Fraude en fraudebestrijding in perspectief 747
A.E. van Almelo, A.B. Hoogenboom, E.R. Muller en M. Pheijffer
36.1 Inleiding 747
36.2 De kennis over de aard en omvang van fraude is onvoldoende 747
36.3 De achterliggende waarde van fraudepreventie en fraudebestrijding moet meer worden beklemtoond 748
36.4 Het ‘fraudebestel’ is te complex 750
36.5 Opleiding en onderzoek moeten worden geïntensiveerd 752
36.6 Poortwachters zijn essentieel, maar ook een deel van het probleem 752
36.7 Brede blik op fraude, fraudepreventie en fraudebestrijding noodzakelijk 753
36.8 Literatuurlijst 755

Auteurs 757
Trefwoordenregister 761
Serie Handboeken Veiligheid 769