Richting het eind van De meetmaatschappij, aan het begin van het zesde hoofdstuk over de maatschappelijke bijwerkingen van een teveel aan meten, staat een quote. Die vat de essentie van het boek volgens mij perfect samen. Het is een uitspraak van de Britse Anthony Giddens, een van de meest prominente hedendaagse sociologen: ‘Unintended consequences are frequently more significant than intended ones.’
Dashboards
Hoezo? Meetsystemen, met de dashboards waarop de resultaten zichtbaar worden gemaakt, hebben als doel om voortgang, helderheid en vooral objectiviteit te geven. Bij hoofdstuk zes aangekomen beseft de lezer dat dit in veel gevallen een dure illusie is, vaak vergezeld met ongewenste of zelfs tegenovergestelde effecten. Een prachtig voorbeeld hiervan is de anekdote over het beheersen van het aantal gevaarlijke cobra’s in de Indiase stad Delhi, ten tijde van de Britse overheersing. De perverse prikkel van belonen speelt een hoofdrol in dit voorbeeld, waarmee het voorbeeld nog steeds actueel is. Lees het zelf om het te ervaren.
Indicatorisme
In de voorgaande vijf hoofdstukken wordt het fenomeen ‘meten’ vanuit een diversiteit aan perspectieven verkend. Na een beschrijving van de hedendaagse ‘meetexplosie’ in hoofdstuk 1 volgen ‘motiverende meetsystemen’ (of juist niet), ‘meten is macht’ (met daarmee volop mogelijkheden voor manipulatie) en een voor mij nieuw begrip: ‘indicatorisme’. Dit fenomeen treedt op als alle inspanning wordt gericht op een te verbeteren indicator, waarbij het doel volledig uit het oog wordt verloren.
Giddens en Campbell
Denk aan bezuinigen om het bezuinigen bij de overheid, of het publiceren om het publiceren aan de universiteit. Hoe meer bezuinigd of gepubliceerd, hoe ‘beter de indicator er voor staat’… of niet dus. Denk hierbij weer aan de onbedoelde bijeffecten van Anthony Giddens. Of erger, volgens de zogenoemde Wet van Campbell: ‘Hoe meer een gekwantificeerde indicator wordt gebruikt bij het nemen van sociale beslissingen, hoe meer deze vatbaar wordt voor corruptie en hoe sterker deze sociale processen zal verstoren die juist gepoogd worden te monitoren.’
Gezonde meethouding
Dit alles maakt dat de zeven tips voor een gezonde meethouding in het zevende en laatste hoofdstuk meer dan welkom zijn. Voorbeelden zijn ‘meet met mate’ en ‘verlies het doel niet uit het oog’. Deze tips zijn mij uit het hart gegrepen. In mijn vakgebied – omgaan met risico’s – wordt er ook steeds meer gemeten, met ogenschijnlijke noodzaak en de schijn van objectiviteit. Dit leidt nogal eens tot risicomanagement om het risicomanagement, in plaats van focus op het realiseren van doelen waarbij effectief wordt omgegaan met de risico’s.
Effectieve proporties
Samengevat, De meetmaatschappij van universitair hoofddocent Berend van der Kolk is een uiterst actueel en relevant boek. Daarbij is dit boek lekker vlot geschreven, met volop herkenbare voorbeelden. Ondanks de beperkingen die ranglijsten volgens de auteur onvermijdelijk met zich mee brengen, van mij mag dit boek hoog in de Top 100 van managementboeken eindigen. Want wellicht helpt dit om het doorgeschoten meten in onze meetmaatschappij tot effectieve proporties terug te brengen.
Over Martin van Staveren
Martin van Staveren is adviseur, auteur, docent en spreker. Hij ontwikkelde het gedachtegoed voor risicoleiderschap. Met zijn bureau VSRM helpt hij organisaties doelgericht om te gaan met risico’s én kansen in complexe situaties. Eerder schreef hij onder andere Risicogestuurd werken (2015), Risicoleiderschap (2018) en Iedereen Risicoleider (2020).
