Gedragsbioloog Patrick van Veen (54) weet hoe het is om gepest te worden. Al komt het geëtter in zijn geval niet zozeer van leeftijdsgenoten, alswel van puberende apen. Zoals vier jaar terug in een chimpansee-opvang in Liberia, toen er eentje vanaf het klimrek op zijn nek sprong. Of de keren dat ze in volle vaart met uitgestoken arm langs zijn benen renden, om te kijken of ze hem pootje konden lichten. Dat verkennen van grenzen wordt bij die leeftijd door de groep nog met zachte hand gecorrigeerd, aldus Van Veen. Maar blijft een chimpansee als volwassene over de schreef gaan, dan is het oordeel onverbiddelijk: ‘Eén of twee keer wordt nog gepikt. Maar bij de derde misstap gaan zijn ballen eraf.’
Van de manier waarop primaten storend gedrag in de groep aanpakken kunnen menselijke organisaties nog wat leren, schrijft Van Veen in zijn boek Help! Het is hier een beestenbende. Al is hij daarbij vooral geïnteresseerd in waar de vergelijking ophoudt. ‘Chimpansees maken deel uit van hele stabiele sociale structuren,’ zegt Van Veen via Zoom vanuit zijn geparkeerde auto. ‘Om de rust te bewaren is het cruciaal dat er duidelijke gedragsregels zijn die collectief worden gehandhaafd. Want uiteindelijk is dat de groep waarmee ze het moeten doen.’ Mensen leven daarentegen in enorme, versplinterde gemeenschappen, wat het relatief makkelijk maakt om bij eventuele frictie weg te lopen. Van Veen: ‘Het is misschien verleidelijk om je op je werk onzichtbaar te maken omdat je het wel gehad hebt met die collega, maar daarmee los je het probleem niet op. Het is beter om iemand die storend gedrag vertoont daar direct op aan aan te spreken, zoals een chimpansee dat zou doen. Daarmee blijft de sociale cohesie gehandhaafd, en voorkom je dat een misstap of een indiscretie escaleert tot grensoverschrijdend gedrag.’
Verzuiling
Met de groeiende polarisatie en de bijkomende horkerigheid in de samenleving zijn het fascinerende tijden voor een gedragsbioloog, aldus Van Veen, die landelijke bekendheid verwierf door zijn rol als liefdesexpert in het RTL 4 datingprogramma Married at First Sight. ‘Aan de ene kant zie je dat mensen momenteel weer de voorkeur hebben voor krachtige leiders omdat ze, net als apen, niet om kunnen gaan met onzekerheid. En je kunt zeggen van sterke mannen als Geert Wilders of Donald Trump wat je wil, maar je weet met hen in ieder geval wel waar je aan toe bent.’
Tegelijkertijd constateert Van Veen dat de samenleving in haar geheel juist zwakker, of in ieder geval verkrampter lijkt te worden. ‘Gedragsregels staan momenteel enorm ter discussie. Zo’n veertig jaar geleden, toen de erfenis van de verzuiling nog een rol van betekenis speelde, werden normen en normen in de samenleving nog maatschappijbreed gedragen. Nu zijn de regels overal weer anders, of het nu gaat om het gezin, de werkvloer, de publieke ruimte, of online.’ Daardoor zeggen mensen zich vaak al onveilig te voelen terwijl er op de keper beschouwd eigenlijk nog niets aan de hand is, aldus Van Veen. ‘Dan heeft de baas bijvoorbeeld iets onaardigs gezegd over hun functioneren, wat in een werkomgeving absoluut niet ongepast zou moeten zijn.’ Hij waarschuwt voor een trend waarbij overgevoelige mensen onterecht in bescherming worden genomen, waardoor andere juist het gevoel krijgen dat er niets meer mag. ‘Wat we echt moeten voorkomen is dat niet de groep, maar het individu gaat bepalen wat de grenzen van gedrag zijn.’
Van Veen wijst op een in november verschenen rapport van het Centraal Bureau voor de Statistiek, waaruit zou blijken dat in 2024 1,7 miljoen mensen slachtoffer waren van grensoverschrijdend gedrag. ‘Hier slaat het CBS toch echt de plank mis, want het gaat ook over mensen die een keer een vervelende opmerking krijgen op sociale media.’ Of personen die anoniem een foto van een mannelijk geslachtsdeel kregen opgestuurd, iets dat Van Veen, die al meer dan dertig jaar is getrouwd met dezelfde vrouw, onlangs ook overkwam. ‘Dat is zonder meer storend gedrag, maar dat maakt van mij nog geen slachtoffer. Ik heb gewoon het account verwijderd en er verder geen seconde aan nachtrust door verloren. Dus ik denk dat we ervoor moeten oppassen dat we niet alles grensoverschrijdend gedrag gaan noemen.’
Knuffelmarokkaan
Toch is het precies vanwege het versturen van dickpics waarom iemand als Marc Overmars in 2022 – volgens Van Veen overigens ‘volkomen terecht’ – zijn baan als technisch directeur van voetbalclub Ajax verloor. Op welk moment wordt storend gedrag grensoverschrijdend? Van Veen: ‘De context is cruciaal. Is er sprake van een machtsverhouding, gaat het om een eenmalig pesterijtje of maakt het deel uit van een patroon, hoe groot is de fysieke afstand tussen zender en ontvanger? Bij grensoverschrijdend gedrag heb je het al snel over traumaverwerking, terwijl je iemand bij storend gedrag daar nog op kunt aanspreken.’
Het verschil in gradatie wordt in Nederland misschien nog wel het meest gepersonifieerd door rapper Ali B. Het voormalig jurylid van het razendpopulaire talentenjachtprogramma The Voice of Holland kreeg na zijn ongevraagde omhelzing van koningin Beatrix in 2005 de bijnaam ‘knuffelmarokkaan’, maar is inmiddels door verschillende vrouwen van aanranding en zelfs verkrachting beschuldigd. ‘Als hij die dingen daadwerkelijk heeft gedaan dan is het terecht dat hij nu op het schavot staat. Tegelijkertijd moeten we hierin ook onze eigen verantwoordelijkheid onderkennen, want als samenleving hebben we niet alleen verzuimd om in te grijpen, we hebben negatief gedrag zelfs beloond. Ali B. heeft als jonge twintiger letterlijk van zijn omgeving geleerd dat het knuffelen van vrouwen tegen hun wil acceptabel is. Terwijl die van meet af aan al had moeten zeggen: van de koningin blijf je af.’
Een belangrijke les die Van Veen in zijn boek wil meegeven is dan ook dat grensoverschrijdend gedrag in veel gevallen niet alleen kan, maar ook móet worden voorkomen. Tijdens zijn jaren bij Married at First Sight maakte hij er zelf bijvoorbeeld een punt van dat hij een eigen kleedkamer had. Dat had niets te maken met ster-allures: ‘Ik wilde me gewoon niet omkleden in een keuken waar tegelijkertijd allerlei personeel en kandidaten rondlopen. Niet uit preutsheid, maar omdat ik niet in een situatie terecht wilde komen waarvan mensen achteraf konden zeggen: ik kwam die Van Veen tegen met de broek op zijn enkels, en daar voelde ik me niet veilig bij.’ Overigens is die eigen kleedkamer er nooit gekomen, reden waarom Van Veen het programma na zes seizoenen besloot te verlaten. ‘Zouden mensen vaker moeten doen.’
Vertrouwenspersoon
Desalniettemin erkent Van Veen dat hij als gelouterde televisiepersoonlijkheid assertief genoeg was om eisen te kunnen stellen, iets dat jonge en beginnende werknemers zich vaak niet kunnen veroorloven. Organisaties zijn daarom gebaat bij sleutelfiguren die de knuppel in het hoenderhok durven te gooien en zich veilig genoeg voelen om desnoods ook de grote bazen op hun nummer te zetten. Die rol wordt bij chimpansees vaak vervuld door het alfavrouwtje; Van Veen noemt zo’n persoon in menselijke groepen de nar. ‘Tijdens mijn eerste baan bij een verzekeringsmaatschappij kreeg ik een onboarding van het hoofd van het secretariaat. Zij had binnen het bedrijf een bepaalde machtspositie waarbij ze mensen kon aanspreken op hun gedrag zonder dat het haar schade opleverde. Persoonlijk vond ik dat heel irritant, want als nieuwkomer werd je continu gecorrigeerd. Maar zo leerde je wel hoe de hazen liepen.’
Het mooiste is als zo’n spil in de organisatie die positie op een natuurlijke manier heeft verworven, aldus Van Veen. ‘Veel bedrijven kiezen voor meldpunten met speciale vertrouwenspersonen die bij grensoverschrijdend gedrag een bemiddelende rol kunnen spelen, maar daarmee ben je vaak al te laat. In plaats van te wachten tot het slachtoffer zich uit durft te spreken heb je mensen nodig die midden in het proces zitten, en pro-actief kunnen ingrijpen als een situatie dreigt te escaleren.’
Castratie
Een ander heikel punt is dat een vertrouwenspersoon bijna altijd wordt benoemd vanuit de top van het bedrijf. Van Veen: ‘Dan krijgt zo iemand de opdracht om dingen bespreekbaar te maken met de leidinggevenden, terwijl de meeste meldingen juist óver die leidinggevenden gaan. Dus je moet ook een mechanisme opzetten waarbij medewerkers zich genegen voelen om iets over hun directe manager te zeggen, want daar zit doorgaans het probleem.’ De sociale angst die zo’n confrontatie oproept is vaak niet gerechtvaardigd, aldus Van Veen. ‘In ons hoofd wordt zo’n gesprek al snel heel complex, maar in de praktijk valt het vaak reuze mee. Soms zullen mensen je zelfs dankbaar zijn dat je je uitspreekt, omdat ze geen idee hadden dat ze iets verkeerd hadden gedaan.’
Mocht er in de organisatie ondanks alle voorzorgsmaatregelen toch iemand over de schreef gaan, dan moet de leiding daar de consequenties voor dragen, aldus Van Veen. ‘Ik pleit uiteraard niet voor castratie, maar het is tekenend dat bij zowel Ajax als The Voice niemand buiten de direct betrokkenen het veld heeft moeten ruimen. Daarmee vraag je er bijna om dat het probleem zich in de toekomst gaat herhalen.’
Over Jeroen Ansink
Jeroen Ansink is journalist in New York. Hij schrijft en schreef onder meer voor HP/De Tijd, Elsevier Weekly Magazine en Fortune.com. Voor Managementboek schrijft hij interviews. Ansink voltooide een vrij doctoraal in de Letteren aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en behaalde het certificaat Business Journalism aan de Wharton Business School aan de Universiteit van Pennsylvania.
