trefwoord
De onderstroom in organisaties: De onzichtbare kracht die verandering maakt of breekt
In elke organisatie speelt veel meer dan wat direct zichtbaar is. Onder de oppervlakte van formele structuren, processen en afspraken bevindt zich een wereld van emoties, relaties, onuitgesproken regels en patronen. Deze 'onderstroom' heeft vaak meer invloed op het succes van verandertrajecten en het dagelijks functioneren dan de formele 'bovenstroom'. Maar hoe herken je deze onderstroom? En belangrijker nog: hoe kun je ermee werken om tot duurzame verandering te komen?
Wat is de onderstroom?
De onderstroom omvat alle onzichtbare, vaak onuitgesproken dynamieken en patronen die onder de oppervlakte in organisaties spelen. Het gaat om gevoelens, emoties, impliciete regels, onderlinge verhoudingen en onbewuste processen die gedrag en veranderingsprocessen beïnvloeden zonder direct zichtbaar te zijn. Terwijl managers vaak 80% van hun tijd besteden aan de bovenstroom (plannen, cijfers, structuren), bepaalt juist die onderstroom voor een groot deel het succes van organisaties.
Arend Ardon
Cynthia van der Zwan
Wat speelt hier?
In
Wat speelt hier? bieden Arend Ardon en Cynthia van der Zwan concrete handvatten om de onderstroom te herkennen en ermee te werken. Ze laten zien hoe je door het gebruik van een 'systemische bril' kunt ontdekken wat er werkelijk speelt in organisaties, en hoe je vervolgens effectieve interventies kunt ontwikkelen.
Boek bekijken
Vandaag voor 21:00 besteld, morgen in huis
Waarom is de onderstroom zo belangrijk?
De onderstroom heeft een enorme impact op hoe mensen zich in organisaties gedragen. Wanneer er spanningen zijn in de onderstroom, zullen medewerkers anders reageren dan wanneer er sprake is van vertrouwen en openheid. Bij verandertrajecten wordt de onderstroom vaak over het hoofd gezien, met als gevolg dat goedbedoelde initiatieven stranden op 'weerstand' of 'gebrek aan draagvlak'. Wat vaak ontbreekt is het besef dat deze weerstand eigenlijk een signaal is vanuit de onderstroom.
Ardon en van der Zwan: ‘Wat je buitensluit, wint aan invloed’
Ronald Buitenhuis
"Wat je buitensluit, wint aan invloed" is een belangrijk principe uit de systemische benadering. Alles wat genegeerd of buitengesloten wordt in de onderstroom, gaat juist meer invloed uitoefenen. Door dit te erkennen en bespreekbaar te maken, kun je deze invloed verminderen en de energie die vastzit in de onderstroom benutten voor constructieve verandering.
Auteurs die schrijven over 'onderstroom'
Drie krachten in de onderstroom
Om de onderstroom beter te begrijpen, is het nuttig om drie fundamentele krachten te onderscheiden die er spelen. Deze krachten zijn gebaseerd op belangrijke voorwaarden voor een gezond en krachtig organisatiesysteem:
Jan Piet van Deene
De onderstroom boven
In
De onderstroom boven definieert Jan Piet van Deene de onderstroom als 'alle gedachten en gevoelens in een groep die belangrijk zijn om een taak goed te kunnen volbrengen en die we niet openlijk met elkaar kunnen of willen delen'. Hij onderscheidt drie vormen: onderdrukt, onbedacht en niet legitiem.
Boek bekijken
Verwachte levertijd ongeveer 2 werkdagen
1. Erbij horen: erkenning van wat er is
De eerste kracht draait om het principe dat alles wat bij een organisatiesysteem hoort, gezien en erkend moet worden. Dit geldt voor mensen, maar ook voor historische gebeurtenissen, eerdere leiders, of zelfs mislukte projecten. Wanneer bepaalde elementen worden buitengesloten of genegeerd, gaan ze juist meer invloed uitoefenen. Dit verklaart waarom teams soms vasthouden aan oude gewoonten of waarom de geest van een vertrokken leider nog lang rondwaart.
Wat speelt hier? - ‘Maakt het verleden bespreekbaar’
Jan Hoogstra
Een belangrijke les uit 'Wat speelt hier?' is om het verleden te koesteren, niet af te kraken. Vaak zijn medewerkers loyaal aan iets of iemand uit het verleden, zonder dat ze daar zelf expliciet voor kiezen. Denk aan een vertrokken leidinggevende. Door het verleden bespreekbaar te maken, kun je met een schone lei beginnen.
SPOTLIGHT: Arend Ardon
Arend Ardon is een toonaangevende stem op het gebied van leiderschapsontwikkeling en veranderingsprocessen. Als sociaal psycholoog en bedrijfskundige helpt hij organisaties om vastgeroeste patronen te doorbreken. Zijn benadering combineert inzichten uit de psychologie met praktische veranderkundige principes, waarbij de onderstroom centraal staat.
Meer over Arend Ardon
Odette Moeskops
Doorbreken van organisatiepatronen
In
Doorbreken van organisatiepatronen laat Odette Moeskops zien dat de onderstroom de onzichtbare, emotionele logica is die naast de rationele logica bestaat. Ze analyseert hoe onbewuste processen een grote invloed hebben op hoe mensen zich in organisaties gedragen en hoe dit patronen creëert die moeilijk te doorbreken zijn.
Boek bekijken
Verwachte levertijd ongeveer 2 werkdagen
2. Ordening: alles en iedereen heeft een plek
De tweede kracht betreft de noodzaak van een duidelijke ordening: alles en iedereen in het organisatiesysteem moet een duidelijke plek hebben. Wanneer taken, rollen en verantwoordelijkheden onduidelijk zijn of door elkaar lopen, ontstaat er spanning in de onderstroom. Ook kernwaarden en sturende principes binnen de organisatie moeten helder zijn. Conflicterende principes of onduidelijke hiërarchieën zorgen voor problemen in de onderstroom.
Wat speelt hier? - ‘Taal, inzichten en handvatten voor de onderstroom’
Rudy Kor
Systemisch interveniëren, zoals beschreven in 'Wat speelt hier?', draait om het uitzoomen en ontdekken van de bron van belemmerende patronen. Door deze te erkennen en een plek te geven, lossen veel problemen zich als vanzelf op. Het zijn vaak niet-onderkende issues uit het verleden die onder de oppervlakte blijven bestaan.
Maaike Thiecke
Bianca van Leeuwen
Systemisch TransitieManagement
In
Systemisch TransitieManagement tonen Bianca van Leeuwen en Maaike Thiecke aan dat het managen van de onderstroom essentieel is voor succesvolle veranderingen. Ze beschrijven de onderstroom als het psychologische, onzichtbare proces dat mensen doorlopen om daadwerkelijk tot ander gedrag te komen.
Boek bekijken
Vandaag voor 21:00 besteld, morgen in huis
3. Balans: dynamisch evenwicht tussen geven en nemen
De derde kracht focust op balans: er moet een gezond evenwicht zijn tussen geven en nemen. In organisaties is dit zichtbaar op verschillende niveaus: tussen teamleden onderling, tussen leidinggevenden en medewerkers, of tussen afdelingen. Als de één structureel meer geeft dan de ander, ontstaat er een disbalans die zich op termijn zal wreken. Ook hiërarchische verhoudingen en de emotionele 'bankrekening' spelen hierbij een rol.
"De onderstroom in een team is als een rivier: je ziet alleen wat er aan de oppervlakte gebeurt, maar de sterkste stroming bevindt zich onder water. Als teamcoach moet je leren duiken om te begrijpen wat er werkelijk speelt en waarom teams zich gedragen zoals ze doen."
Uit: Handboek Teamcoaching
Martijn Vroemen
Handboek Teamcoaching
Martijn Vroemen's
Handboek Teamcoaching is uitgegroeid tot een klassieker in het vakgebied. Het boek wijdt een heel hoofdstuk aan de onderstroom en het belang ervan bij teamcoaching. Vroemen beschrijft hoe de onderstroom het onbewuste, vaak onuitgesproken emotionele aspect van teams vormt en hoe teamcoaches deze kunnen leren herkennen en ermee kunnen werken.
Boek bekijken
Vandaag voor 21:00 besteld, morgen in huis
Symptomen van een problematische onderstroom
Hoe herken je dat er iets speelt in de onderstroom? Er zijn verschillende signalen die erop wijzen dat er spanningen of problemen zijn die niet direct zichtbaar zijn, maar wel invloed hebben op het functioneren van de organisatie:
- Terugkerende patronen die niet doorbroken worden
- Besluiten die wel genomen, maar niet uitgevoerd worden
- Gesprekken bij de koffieautomaat die anders verlopen dan in vergaderingen
- Weerstand tegen verandering die niet logisch lijkt
- Teams die meerdere leidinggevenden 'versleten' hebben
- Een gevoel dat er 'meer speelt' dan wat er gezegd wordt
Gyuri Vergouw
Het dodo-effect - Over gedragsverandering in organisaties
Het dodo-effect vestigt nadrukkelijk de aandacht op de onderstroom als tegenhanger van de bovenstroom (de zichtbare processen). Auteur Gyuri Vergouw stelt dat juist deze onderstroom voor een belangrijk deel het succes van organisaties bepaalt, terwijl managers 80% van hun tijd besteden aan de bovenstroom.
Boek bekijken
Verwachte levertijd ongeveer 2 werkdagen
Het dodo-effect - Over gedragsverandering in organisaties
Sjors van Leeuwen
In 'Het dodo-effect' wordt beschreven hoe managers zich te veel focussen op wat ze kunnen zien, sturen en beheersen. Maar een organisatie kan op papier perfect functioneren, terwijl de onderstroom bepaalt wat er iedere dag daadwerkelijk gebeurt. Om succesvol te zijn, moet je beide stromingen doorgronden.
SPOTLIGHT: Odette Moeskops
Odette Moeskops is een gezaghebbende stem op het gebied van organisatieverandering en organisatiepatronen. Met meer dan 25 jaar ervaring als organisatieadviseur heeft zij een diepe expertise ontwikkeld in het werken met de onderstroom en het doorbreken van vastgelopen patronen in organisaties.
Meer over Odette Moeskops
Odette Moeskops
Vanzelfzwijgend
In
Vanzelfzwijgend maakt Odette Moeskops de onderstroom zichtbaar en biedt ze handvatten om ermee te werken bij organisatievraagstukken. Ze beschrijft de onderstroom als de onzichtbare, emotionele en onbewuste processen die onder de oppervlakte van organisaties spelen en laat zien hoe deze te herkennen zijn.
Boek bekijken
Vandaag voor 21:00 besteld, morgen in huis
Wat speelt hier?
Een cruciale les uit het werk van Ardon en Van der Zwan is dat je bij verandertrajecten niet alleen vooruit moet kijken, maar ook aandacht moet hebben voor het verleden. Wanneer je het verleden erkent en een waardige plek geeft, maak je ruimte voor de toekomst. Negeer je belangrijke elementen uit het verleden, dan blijven deze in de onderstroom invloed uitoefenen.
Werken met de onderstroom: van diagnose naar interventie
Hoe ga je nu concreet aan de slag met de onderstroom in jouw organisatie? Het begint met het herkennen en erkennen dat er onzichtbare processen spelen die invloed hebben. Vervolgens is het belangrijk om ruimte te creëren waarin deze processen bespreekbaar gemaakt kunnen worden.
De onderstroom boven - ‘Inspiratiebron voor het omgaan met veranderingen’
Heide Gramser
Jan Piet van Deene schetst in 'De onderstroom boven' een inspirerend kader om spanningen in organisaties te managen. Veranderingen stranden vaak vanwege subjectieve beelden, gevoelens en relaties die geen plek krijgen en onderhuids op een ongrijpbare manier de gang van zaken beïnvloeden.
Rob van Es
Veranderdiagnose
Veranderdiagnose van Rob van Es besteedt uitgebreid aandacht aan de onderstroom als cruciale maar vaak verwaarloosde factor in organisatieverandering. Van Es beschrijft het als het onbewuste, irrationele en associatieve deel van organisatiedynamiek, gekenmerkt door emoties, intuïties en instincten.
Boek bekijken
Vandaag voor 21:00 besteld, morgen in huis
Een stappenplan voor het werken met de onderstroom
- Observeren en ervaren: Wat voel je? Wat is de sfeer?
- Reflecteren: Maak onderscheid tussen jouw eigen ervaringen en die van de organisatie
- Uitzoomen: Kijk naar het grotere geheel en de geschiedenis
- In gesprek gaan: Onderzoek samen wat er speelt
- Interveniëren: Ontwerp gerichte interventies
- Afronden: Markeer het einde, eventueel met een ritueel
Wat speelt hier? - ‘Nuttige input om de onderstroom te ontdekken’
Elly Stroo Cloeck
Wat opvalt in 'Wat speelt hier?' is dat je weerstand niet zozeer wegneemt door iets te veranderen, maar door iets te erkennen, te accepteren, naar boven te halen. En dan, vaak met een ritueel, een plek te geven in de nieuwe situatie. Dit creëert ruimte voor verdere ontwikkeling.
Annet Scheringa
Simone Beemster
Storylistening
In
Storylistening leggen Annet Scheringa en Simone Beemster uit hoe verhalen inzicht geven in de onderstroom. Door te luisteren naar verhalen die in organisaties circuleren, kun je de onderliggende gevoelens, ervaringen en belevingen naar boven halen en verbinden met de bovenstroom.
Boek bekijken
Verwachte levertijd ongeveer 2 werkdagen
Storylistening - 'Een belangrijk boek'
Nico Jong
De onderstroom is de dragende onderkant van de ijsberg, minder zichtbaar maar zeer belangrijk. Door te luisteren naar verhalen (Storylistening) krijg je zicht op wat mensen beweegt of verlamt. Zowel de boven- als de onderstroom zijn er gewoon; beide doen ertoe en beïnvloeden elkaar als communicerende vaten.
SPOTLIGHT: Rob van Es
Rob van Es is een vooraanstaand denker op het gebied van veranderdiagnose en ethiek in organisaties. Als filosoof en organisatieadviseur onderzoekt hij de samenhang tussen cultuur, ethiek en politiek in organisaties. Hij heeft baanbrekend werk verricht in het conceptualiseren van de onderstroom en bovenstroom in organisatieverandering.
Meer over Rob van Es
Rob van Es
Ethiek: emoties & argumenten
In
Ethiek: emoties & argumenten maakt Rob van Es onderscheid tussen de onderstroom en bovenstroom van organiseren en hun rol in morele besluitvorming. Hij benadrukt het belang van het emotionele, associatieve aspect dat vaak minder zichtbaar is maar veel invloed heeft.
Boek bekijken
Verwachte levertijd ongeveer 2 werkdagen
Systemisch werken: een krachtige benadering
Een effectieve methode om met de onderstroom te werken is de systemische benadering. Deze kijkt naar organisaties als sociale systemen waarin alles met elkaar verbonden is. Door systemisch te werken, kun je patronen herkennen en begrijpen waarom bepaalde dynamieken steeds terugkeren.
Rob van Es: ‘Integriteit is verworden tot risicomanagement’
Ronald Buitenhuis
Rob van Es pleit in 'Emotionele Integriteit' voor het samenbrengen van de boven- en onderstroom. Hij stelt dat we integriteit te vaak versmallen tot regels en compliance, terwijl het juist gaat om het integreren van regels én morele emoties. "We moeten onze emoties beter leren doorgronden en een rol laten spelen in onze beslissingen."
Siets Bakker
Leanne Steeghs
Systemisch wijzer
In
Systemisch wijzer leggen Leanne Steeghs en Siets Bakker uit hoe je de onderstroom kunt herkennen en ermee kunt werken. Ze beschrijven praktische methoden om de onzichtbare, vaak onbewuste dynamieken die spelen in teams en organisaties zichtbaar te maken en te beïnvloeden.
Boek bekijken
Vandaag voor 21:00 besteld, morgen in huis
Principes van systemisch werken
Bij systemisch werken gaat het niet om het direct oplossen van problemen, maar om het zichtbaar maken van onderliggende patronen en dynamieken. Enkele belangrijke principes zijn:
- Uitzoomen in plaats van inzoomen
- Kijken naar het geheel, niet alleen naar onderdelen
- Aandacht voor de geschiedenis en context
- Werken met wat er is, niet met wat er zou moeten zijn
- Erkennen van wat buitengesloten is
- Herstellen van verstoorde balansen
Doorbreken van organisatiepatronen
Een belangrijke les uit het werk van Odette Moeskops is dat organisatiepatronen vaak hardnekkig zijn omdat ze een functie vervullen in het systeem. Een patroon doorbreken vereist dat je eerst de functie ervan begrijpt. Vraag je af: wat beschermt dit patroon? Welke angst of welk verlangen ligt eronder? Dan kun je het patroon van binnenuit transformeren.
"Competente mensen kunnen incompetente teams vormen wanneer ze de onderstroom negeren. Juist in de ruimte tussen individuen, in hun interactie en wederzijdse beïnvloeding, ontstaat teameffectiviteit of het gebrek daaraan. De kunst is om de onderstroom bespreekbaar te maken zonder de bovenstroom te verwaarlozen."
Uit: Competente mensen - Incompetente teams
Jobbeke de Jong
Competente mensen - Incompetente teams
Competente mensen - Incompetente teams van Jobbeke de Jong is een klassieker in de literatuur over teamontwikkeling. Het boek laat zien hoe teams kunnen vastlopen ondanks de individuele competenties van teamleden. De Jong maakt een helder onderscheid tussen de bovenstroom (expliciete doelen en afspraken) en de onderstroom (impliciete dynamiek).
Boek bekijken
Vandaag voor 21:00 besteld, morgen in huis
De verbinding tussen boven- en onderstroom
Uiteindelijk gaat het niet om een keuze tussen boven- of onderstroom, maar om het verbinden van beide. Een gezonde organisatie erkent zowel het belang van formele structuren, processen en afspraken als de emotionele, relationele aspecten die onder de oppervlakte spelen. Door beide te integreren, ontstaat een krachtiger geheel.
Martijn Meima
Moeiteloos ondernemen
In
Moeiteloos ondernemen laat Martijn Meima zien hoe het concept 'onderstroom' versus 'bovenstroom' fundamenteel is voor ondernemingssucces. Hij beschrijft de onderstroom als de niet direct zichtbare laag van verbindingen, patronen en wetmatigheden die de zichtbare werkelijkheid beïnvloeden.
Boek bekijken
Laatste exemplaar! Voor 21:00 uur besteld, vrijdag in huis
Vanzelfzwijgend - ‘Nieuw interventierepertoire’
Niels Cool
Odette Moeskops maakt in 'Vanzelfzwijgend' duidelijk dat de bovenstroom en onderstroom onlosmakelijk verbonden zijn. De formele structuur is mede bepalend voor de interacties in de onderstroom en het sociale weefsel dat daarbinnen ontstaat. Een zwakke structuur kan leiden tot een overheersende informele organisatie.
Conclusie: De onderstroom als sleutel tot duurzame verandering
Het werken met de onderstroom is geen optie, maar een noodzaak voor wie duurzame verandering wil realiseren in organisaties. Door de onzichtbare dynamieken te erkennen en ermee te werken, kun je weerstand omzetten in betrokkenheid en vastgelopen patronen doorbreken. Dit vraagt om een andere manier van kijken en interveniëren, waarbij niet alleen aandacht is voor wat er direct zichtbaar is, maar ook voor wat er onder de oppervlakte speelt.
De onderstroom biedt een rijke bron van inzichten en energie, mits je bereid bent om te duiken en te ontdekken wat er werkelijk speelt. Door de principes van systemisch werken toe te passen en de balans tussen boven- en onderstroom te herstellen, creëer je de voorwaarden voor een gezond en vitaal organisatiesysteem waarin verandering kan gedijen.
De onderstroom boven
Een cruciale les uit 'De onderstroom boven' is dat elke verandering zowel een inhoudelijke als een leertaak heeft. Wanneer de samenwerking stagneert, moet de focus verschuiven naar het leren omgaan met de onbewuste motieven en spanningen die verbonden zijn aan het inhoudelijke vraagstuk. Alleen zo creëer je duurzame verandering.
De bestsellers
-
€ 28,95
-
€ 32,50
-
€ 47,50
-
€ 27,75
-
€ 31,00
