Lamme heeft een boeiend boek geschreven met spannende verhalen. Daarnaast geeft hij ook input voor een inhoudelijke, morele discussie. Persoonlijk heb ik me weer meer dan eens verwonderd over de werking van het menselijk brein. Lamme vertelt dat veel menselijke handelingen onbewust gebeuren. Zo worden mensen gedreven door onbewuste emoties, angsten en ervaringen uit het verleden.
Als het gedrag niet direct te verklaren is (wat vaak lastig is bij onbewuste drijfveren), gaan mensen verklaringen en argumenten geven met wat Lamme de 'kwebbeldoos' noemt, de mond die commentaar achteraf geeft over hoe en waarom je een bepaalde handeling verrichtte. Er zit blijkbaar een drang in mensen om alles wat men doet en ziet te verklaren en voorspellen. Als dit niet lukt, wijzen we het toe aan de vrije wil.
Lamme schrijft in zijn boek: 'Als we het gedrag van de wezens om ons heen kunnen voorspellen, kunnen vangen in een theorie, zijn we tevreden. Lukt dat niet, dan hebben we een andere theorie. Die van de vrije wil. Terwijl het eigenlijk niet meer is dan het falen van onze voorspelmodule.' Door de technische ontwikkelingen van de laatste decennia kunnen onderzoekers steeds nauwkeuriger de hersenactiviteit van mensen meten. Daardoor kunnen we tegenwoordig vrij gedetailleerd kijken in het brein van mensen, of zoals Lamme het noemt de 'ware ik'. Hierdoor krijgen onderzoekers inzicht in de onbewuste angsten en emoties. Met de verfijning van neurowetenschappelijk onderzoek hoeven we niet langer af te gaan op de 'kwebbeldoos'. Oftewel, de vrije wil wordt ontmaskerd.
In 'De vrije wil bestaat niet' geeft Lamme een interessante doorkijk in de geschiedenis van (neuro)psychologie afgezet tegen het tijdsbeeld. Naast veel bekende (in mijn ogen weinig sprankelende) onderzoeken uit de sociale psychologie beschrijft hij veel intrigerende, soms gruwelijke onderzoeken.
Zo vertelt hij over een methode die in de jaren veertig werd toegepast op psychiatrische patiënten. Een ijspriem werd vlak achter de oogkas de hersenen ingebracht om vervolgens de prefrontale schors los te snijden van de hersenen (het boek 'One Flew over the Cuckoo's Nest' is gebaseerd op deze techniek). Met als gevolg zombieachtige mensen. Maar ze zijn wel genezen van hun psychiatrische aandoeningen… Met Lamme's luchtige en plezierige stijl van schrijven is het op sommige momenten een spannend boek met verhalen die het goed doen op feesten en partijen.
Maar zijn boek is meer dan dat. Doordat hij het thema 'vrije wil' van een andere kant belicht, geeft het ook input voor een inhoudelijke en morele discussie. Het zet aan tot denken en nodigt uit om de vanzelfsprekendheden om ons heen vanuit een andere blik te bekijken. Naast voorbeelden die vooral op individuen betrekking hebben, haalt Lamme aan het eind van zijn boek grotere, sociaal-maatschappelijke vraagstukken aan. In onze maatschappij wordt er vanuit gegaan dat ons handelen deels uit vrije wil gebeurt.
Zaken als ons rechtsysteem zijn daar op ingericht. In ons rechtssysteem maakt het voor de strafmaat veel uit of een verdachte al dan niet bewust de wet heeft overtreden. Hoe moet je hiermee omgaan als we geen vrije wil hebben? Daarbij benadrukt Lamme wel dat men ook binnen de neurowetenschap vindt dat mensen verantwoordelijk zijn voor hun eigen daden. Daarmee geeft hij (gelukkig) weer genoeg ruimte om de discussie over vrije wil verder te voeren. Om te beginnen bij wat we eigenlijk verstaan onder 'vrije wil'.
