Met enige regelmaat vraag ik bijvoorbeeld 'op een schaal van 0 tot 100, hoeveel van je gedachten zijn bewust?' De meeste mensen geven percentages tussen de dertig en zestig procent. Voor deze mensen heb ik slecht nieuws: het is, slordig afgerond, niet meer dan vijf procent. Dat is de eerste mythe die de moderne wetenschap doorprikt. Victor Lamme legt een bom onder het idee dat wij een vrije wil hebben.
Uh, wat zeg je? Ben je nou helemaal gek? Wij hebben toch zeker wel een vrije wil? Nou dat is nog maar de vraag. Victor Lamme schetst een ander beeld van ons hoofd. Het lijkt of wij een vrije wil hebben. Het is maar hoe je er naar kijkt. Hij illustreert dit aan de hand van een kikker die een insect vangt. Als je zo'n beestje gadeslaat, lijkt het alsof zijn handelingen bewust zijn. Er verschijnt een insect in zijn blikveld en floep, hij steekt zijn tong uit en vangt het insect. Maar stel nu eens dat de baan van zijn tong gedeeltelijk wordt belemmerd door bijvoorbeeld een tak of een steen? Dan verplaatst het beestje zich naar een betere positie en vangt het insect alsnog. De kikker verricht dit huzarenstukje met twee zenuwknoopjes! Het zijn een soort van schakelaartjes die bepalen wat het beestje gaat doen.
Wat heeft dit met mensen te maken? Meer dan wij denken. Wij hebben alleen 'iets meer' zenuwknoopjes in ons hoofd. Dus is ons gedrag vele malen complexer en op het eerste gezicht tamelijk onvoorspelbaar. Toch zijn en blijven wij een product van 'schakelaartjes'. Die schakelaartjes of netwerken worden enerzijds beïnvloed door onze genen en anderzijds door de ervaringen die wij opdoen. Het is een soort computerprogramma, maar dan constant in ontwikkeling. Op elk gegeven moment staat echter vast wat wij gaan doen. Ook al weten wij dat zelf nog niet.
Dit heeft enorme consequenties voor mijn vakgebied. Heeft het bijvoorbeeld nog wel zin om klanten naar hun mening te vragen? Of te vragen of zij een bepaald product zullen kopen? U raadt het al: het is weinig zinvol. Mensen doen vaker niet dan wel wat ze zeggen. In het boek komen nog veel meer interessante aspecten van ons brein aan bod. Hoe zit het met de linksrechtsverdeling? Wat gebeurt er in ons brein wanneer bepaalde functies uitvallen? En is iemand verantwoordelijk wanneer hij een moord pleegt tijdens een slaapwandeling?
Die laatste vraag lijkt merkwaardig. Maar toch is het voorgekomen dat mensen tijdens hun slaapwandeling iemand om zeep hielpen. Kunnen zij zich in dergelijke gevallen beroepen op overmacht? Iets dat ze niet bewust hebben gedaan en dus geen verantwoordelijkheid dragen?
Het boek opent met twee van dergelijke verhalen. De rechtspraak reageerde in beide gevallen verschillend. Victor Lamme eindigt met enkele filosofische bespiegelingen. Bijvoorbeeld: wat is de zin van ons democratische bestel? Als ik hem moet geloven - en ik geloof hem - valt het nogal tegen. Ik geef het onmiddellijk toe: in mijn hoofd zit een stemmetje wat constant zegt: natuurlijk is democratie het beste wat wij hebben. Het is hetzelfde stemmetje - Victor noemt het onze kwebbeldoos - dat telkens een rechtvaardiging voor mijn acties probeert te bedenken. Hetzelfde stemmetje geeft me de indruk dat ik alles wat ik denk en doe op volledig vrijwillige basis tot stand komt. En toch...? Waarom lijk ik soms zoveel op mijn moeder? Er is maar een conclusie mogelijk: mijn vrije wil is een fata morgana!
Het boek leest heerlijk weg. Het is een prachtige afwisseling van boeiende en soms ook gruwelijke verhalen. En u hoeft niet bang te zijn voor droge kost of wetenschappelijk jargon. De auteur houdt de spanning prima overeind. Kortom: dit boek mag niet ontbreken in uw boekenkast.
